Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. Уральскины? ?зен? в? ?а?ил татарларына ??мм?сен? китк?н вакытымда л?гън?т укып китк?н идем. Шу?ар к?р?… ?ичберсе тугърысында… исем? т?шер?сем килми.

– Мондый ?авапны к?тм?г?н идем. Турыдан суктырдыгыз.

Г. Т. Тугъры ?йтерг? яраганда, кинаял?рг? сыгыну н?рс?г??

– Казанга кайтып гомер ит? башлагач, к??елегезг? юшкындай утырган т?эсирл?р ?ст?лдеме? Б?лки, ?леге у?айсыз сорауга да ?авапны «туры т?тенле» зат буларак бирерсез.

Г. Т. Бу замандагы европалылар н?рс? тарихында изге ат калдырса, шу?ар т?гел, н?рс? ?ле б?ген д? тамак туйдырса, шу?ар тотыналар, т?гел аерым личностьлар, х?тта б?тен милл?тл?р шул эш ил? ген? м?шгульл?р… Казанга килг?ч, б?тен милл?тчел?рне к?реп, х?лл?рен а?ладым.

– Моны? т?гаен билгел?ре н?рс?д? к?ренде со??

Г. Т. М?гатт??ссеф[65 - М?гатт??ссеф – кызганыч ки.], алар минем колагыма: «Сине? шигырьл?р халыкка ?т?, ф?л?н хакка гына саткансы? ик?н, без ф?л?нне бирг?н булыр идек», – кеби ач к?зле с?зл?ре ил? мине мыскыллый башладылар. «Кил?ч?кне т?эмин ит?рг? кир?к-ф?л?н», – дип лыгырдадылар. Ми?а, ??рвакыт милл?т в? миллият фикере бел?н рухланып, ил?амланып торган шагыйрьг?, табигый, ул с?зл?р т?хкыйрь[66 - Т?хкыйрь – хурлау.] иде. Мин нишлим аларны? кил?ч?кл?ре бел?н?

– Кем бел?н эш й?рт?л?рен а?лап, алар сезг? б?т?н б?йл?нм?г?ндер бит?

Г. Т. Алар ми?а тынычлык бирм?дел?р: «Син бу язганы?ны безг? бир, ф?л?н нашир си?а аз бирг?н, ул в??дансыз!» Мен? шулар мине т?мам ваксыттылар, издел?р… Алар ми?а д?рт ел буе «кил?ч?кне т?эмин!», «кеше»ч? тору, киен?не, тагын ?лл? н?рс?л?рне лыгырдадылар. Шул тавышлардан минд? бер колак шаулавы п?йда булды… Хиссиятем тупасланды… ?ит?р ?ле.

– Алай ук с?йяр ?анлы булмасагыз да, сезг? с?ф?р чыгарга да туры килг?н. Казанда ирт?-кичен «интеллигентлар, тиречел?р, итчел?р, извозчиклар, жуликлар» бел?н катышып кына калмагансыз, М?к?р?? ярминк?сен?, Гурьевкага, ?стерханга, Петербургка, казакъ далаларына да барып кайтырга ?лгерг?нсез. Алган т?эсирл?регез к?птер. Уфага бер ген? т?гел, ике тапкыр с?ф?р кылгансыз…

Г. Т. Аны? «авыллыгы», тынлыгы, ?ансызлыгы минем ?ле хасил булмактагы европалылыгымны, культурный ш???р кешеселегемне, шау-шу яратучанлыгыгымны, гал?б?лек[67 - Гал?б?лек – ?и??, ?стенлек.], к?р?ш с?юч?нлегемне ?чекл?г?н кеби булды.

– ?ан-т?нд? к?р?ш с?юч?нлекне саклап тоту бини?ая к?ч-ку?т б?раб?рен? ген? бирел?. Бу хакта сезд?н сораштырасым кил?, ?мма ниг?дер ??рь?т итмич? торам. Сизел? ки, кичерг?нн?р турында с?йл?рг? яратмыйбыз.

Г. Т. Н?рс? к?рдем бу ?и?анда? Ни бетердем?

– Мен? шушы сораулар тир?сенд? беркад?р г?пл?шеп аласы иде.

Г. Т. Кайгы-х?ср?тт?н башка мин д?ньядан ?леш алмадым… Азмы какканны в? сукканны к?т?рдем мин ятим?! Азрак ?стерде сыйпап тик ма?гаемнан милл?тем.

– Гаять кыен шартларда да газиз милл?те?? хезм?т ит? алу – ?зе?н?н со? б??ал?п бетергесез ?леш калдырып кит? инде ул. Гад?тт?, мондый затны? кадере арта.

Г. Т. Бармыни безд? гомум?н чын кеше кадерен бел??! Без аны кайдан белик, мескин ?леп а?латмагач?!

– Сез и?ат гомерен «ярты т?ш»к? охшатасыз. ?иде с?н?г? сузылган шушы хал?тт? уянып кит?л?р д?, яш?еш х?лл?ре турында уйланып алулар да булгандыр бит?

Г. Т. Андый чакларда мин ?лл? ничек, итегем? чия т?ше керг?н кеби, штиблет бавым чишелг?н кеби, тормышымны? ?скер?к кат у?айсызлыкларын да сизеп ала идем. Л?кин н? файда: б?хетсез милл?тне? б?хетсез угылы, б?хетсез почмакны? ?сир былбылы булган мин бичара тагы ?лл? кемн?рд?н агу алам, тагы к?ефл?н?м, тагы т?ш к?р? идем. ?йе, кард?шл?р, минем уянуларым тормышымны т?з?тер в? алдагы идеалыма тугърырак атлар ?чен, ?итди в? ?саслы[68 - ?саслы – т?пле, нигезле.] бер эш кыйла алмыйлар иде.

– Х?терлисездер, озын-озак ??г?м?без башында, милл?тк? в?гъд? бир? т?сенд? энд?шк?нд?й итеп: «…саулыгы? – минем саулык, авыруы? – минем авыруым», – дип иск?ртк?н идегез. ?ле ад?м баласын ??рдаим эз?рлекл?п торган, милл?тнекенн?н ?зг?р?к чирл?р д? бар бит.

Г. Т. Д?нья к?р? башлаганнан бирле медицинага ышанмый идем в? ??р хал?тк? «Нервы расстроены» диг?н докторларны ??р авыруны киз?д?н диюче ?бил?р бел?н ти?л?штер? идем… Больница хадимн?ре ми?а: «Ник алданрак больницага керм?дегез?» – дил?р. Мин аларга: «Без больницаны ?лемне? ??в?лге стансасы дип бел?мез. Аз булса да д?ньяда торып калыйм, дип ?йттем», – дидем.

– Уенын-чынын берг? кушып с?йл??чел?р иск?ртеп ?тк?нч?, бер м?рт?б? ?и?ел ген? ?леп китк?нче, ун м?рт?б? бик каты авыруы? х?ерлер?к.

Г. Т. Бер зур эш эшл?г?н шикелле, ?лл? кайларга барып авырып й?рим. Авылда авырдым, Казанда авырдым, Самарда авырдым, Уфада авырдым, ахирел ?мер, патша тора торган ш???рг? – Петербургка барып авырдым… Петербургны? суыгы – гыйнвар суыгы, сыросте сырость иде… Бизг?к ??р к?нне д? кил? – аспиринне эчеп, ??р?кне ?лл? никад?р з?гыйфьл?ндердем. Кайсы к?нне икеш?р м?рт?б? эч? идем, ч?нки суыкка чыдап булмый… Га?из булдым эчем-тышым ту?ганга мин… Т?н урнашмагач, ?ан урнашмый. ?ан урнашмагач, фикер урнашмый.

– Сез ту?дыру з?хм?тен? каршы башкарак ?м?л тапкансыз бит.

Г. Т. ?ылыныр ?чен бер?? бел?н сугышыйм, димен.

– И?тимагый т??риб? к?рс?тк?нч?, тормыш – к?р?ш. Яшьли а?лаганыгызны исегезг? т?шер?м. Мен? шундый фидакяр эшч?нлект?н башка халыкны? гомер юлын к?заллап булмый.

Г. Т. Бу тормыш кем бел?н туктар талаштан?.. Сине? т?сле бер?? ул: берг?-бер сез, к?р?шк?нне ?и?? алмый ул каберсез…

Х?зерг? ?ит?р ?ле… ?аман ?земне ген? с?йлим ик?н.

– ?ан-т?негезне? гайре табигый хал?тт? ?лед?н-?ле к?йсезл?неп торуы аркасында, «Берн?рс? д? язып булмый» дип, кайчак зарлангалап алгалыйсыз. ? ?зегез…

Г. Т. ?ырлап торам, торган ?ирем тар булса да… ?ырлыймын, л?кин ?ырымнан файда бармы халкыма?

– Кулы?нан кал?м т?шм?? ?зе б?хет л?баса. Шулай т?гелме?

Г. Т. Ф?йзы бакый – та?е шагыйрь[69 - Бетм?с-т?к?нм?с байлык – шагыйрьлек та?ы.].

– Мен? шундый олуг та?лы шагыйрьне? насыйп ител?е халыкны? ?зен? д? бини?ая зур с?енеч китер?. Бер караганда, язганы?ны? милл?тк? файдалы булу-булмавына шик-ш?б?? белдереп ?зг?л?нерг? ярамыйдыр. Т?мам ?мет ?зм?ск? кир?к. Бу очракта ясин чыгу безне? в?кал?тт? т?гел ич. Халкыбызны? яш?ешен шагыйрьлек хиссияте ген? шундый ямансу т?сл?рд? сур?тл?п к?рс?т?дер.

Г. Т. Мин… саф, коеп куйган поэт кына т?гел, мин дипломат, политик, общественный деятель д? бит. Минем к?з к?пне к?р?, колак к?пне ишет?.

– С?йл?ш?не т?г?р?кл?р вакыт якынлашты. Сез ??г?м?без башында татар халкына со?гы сулышкача хезм?т ит?рг? в?гъд? бирг?нд?й, ??ркайсы шигарь булырдай гыйбар?л?р бел?н милл?тебезг? и?ат асылыгызны ачып салган идегез. Шуларга ?ст?р с?зегез бармы?

Г. Т. Мин си?а яратуымны с?йл?дем, и милл?тем; мин ышанам ки: син д? мине дус к?рерсе?.

– Ярты т?ш мисалында кичег?сез ?теп баручы ашкын гомер с?гатьл?ренд? халкыбыз хакына кылган гам?лл?регезне? ??ере турында уйланырга туры килдеме?

Г. Т. ?г?р милл?т мине, илтифат итеп, иск? алса – шул минем максатым, тел?гем ??м б?хетем.

– Милл?т саулыгы ?лл? ни т?тем?с? д?, милл?т авыруы бел?н авыруыгыз хактыр. ?мма татарны? чире байтак бит ?ле.

Г. Т. Аны? авыруына дару куеп киттем.

– Бу ??г?м?г? нокта куеп, бер?р к?лим? ?йтс?гез иде.

Г. Т. Сез ?зегез милл?тк? н?рс? эшл?дегез?

– ?йд?гез, ?леге катгый сорауны ми?а гына т?гел, эченд? ?аны булган ??рбер татарга бирик.

Габдулла Тукай. Сез ?зегез милл?тк? н?рс? эшл?дегез?

БЕЗД? ?Д?БИЯТ БАР, ??М Д? БАЙ ?Д?БИЯТ!

Тел?с? нинди милл?тне? т?р?ккыятен ?д?бияттан башка к?заллап булмый. С?нгатьне? ?леге т?ре Казан ханлыгы в?йран ителг?нн?н со? х?тта кайбер д??л?ти вазифаларны да ?з ?стен? алган. ?д?биятны? халык язмышыннан аерылгысыз р?вешт? яш?п кил?ен Габдулла Тукай да яшьли ?к нечк?л?п а?лаган. Шагыйрь гасырлар буе тупланган язма мирасыбызны да н?къ мен? шундый к?злект?н карап б?ял?г?н, т?рлеч? якынлыкта аралашып торган кал?мд?шл?рен? д? ?леге кырыс хакыйкатьт?н чыгып, ?з м?н?с?б?тен белдерг?н, к?газьг? т?шерелг?н ??рбер к?лим?сен? кан-яшь бел?н сугарылган ошбу берд?млекне? асыл м?гън?сен салырга омтылган. Аны? халык и?аты турында с?йл?г?н лекциял?ренд? д? с?з с?нгатене? т?п миссиясе басым ясап к?рс?тел?. Аерым кешел?рг? язылган ш?хси хатларында да ул ?д?бият м?сь?л?л?рен? еш кагылып ?тк?н. Шулай ук «Теория словесности» ише гыйльми хезм?т башкарырга ниятл?п й?р?е д?, уку китаплары ?зерл?ве д? Габдулла Тукайны? м?д?ниятебезне ??рдаим кайгыртып яш?вен раслый. Алай гына т?гел, кечкен? Апушка газиз кавемен зурларлык талант и?дерел? д? безг? Алла?ны? шушы максатта х?ерха?лык к?рс?т?е кебек а?лашыла. Кыскасы, болар хакында коры т?ст? с?йл??г? караганда шагыйребезне? ?зен дикъкатьл?п ты?лау к?пк? х?ерлер?к.

– Ана карынында чакта ук и?г?н ила?и талант ад?м баласыны? а?ы бел?н берг? ачыла башлый, дил?р. Нарасый ?зен ?зе бел? чиген ?тк?ч, аны? инде д?ньяга карашы да сиземл?н?. Чынбарлыкны фикерл?п кабул ит? д?р???сен? к?т?релг?нн?н со?, ул тора-бара с?л?т м?мкинлекл?рен д? к?рс?терг? кереш?. Шуны бел?се иде: а?-зи?ен уяну мизгелл?ре х?терегезг? се?еп калмаганмы?

Габдулла Тукай. Тол калган анам янында мин бернич? вакыт торгач, анам мине авылымыздагы Ш?риф? исемле бер ф?кыйр? карчыкка вакытча асрарга биреп калдырып, ?зе Сасна… имамына кия?г? чыкмыштыр… Теге муллага ?зл?шеп ?итк?н булырга кир?к: ул бервакыт мине ?зе янына… алдырырга атлар ?иб?ртк?н. Мине бу атлар, ?лб?тт?, Саснага алып китк?нн?р. Х?ер, алып китк?нн?р ген? т?гел, шул атка утырып китк?н д?кыйкал?рд?[70 - Д?кыйка – мизгел, минут.] минд?, бала булсам да, бер т?рле а? ачылып кит? барлыкка килг?нме, нид?ндер, мин х?зер д? атта утырып Саснага барганымны, ?земне бер ки? в? р?х?т гал?мд? хис итк?немне, юлда барганда к?з алдымда ?лл? нинди нурлар уйнаганын онытмаган шикелле булам.

– К?пне в?гъд? итк?н акыл казаныгыз н?къ мен? 3 яшьт?, ?ниегез бел?н кавышырга бару т?эсиренд? чынлап кайный башлаган ик?н.

Г. Т. Шулай булып чыга.