Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

– Ниг? со? безне? халык ?аман берд?м к?ч булып туплана алмый?

Г. Т. «Милл?т!» дил?р – ул чынмыни, ихласмыни!.. К?нчелек, ?члек бел?н тулган татарлык, т?яп илтеп М?к?р??д? сатарлык. Нифакъ[54 - Нифакъ – икей?злелек.] выставкасында к?п медаль алганымыз бардыр… Пычрак в? ялган берл? тулган безне? эч… ?хлак, в??дан, инсафларны с?реп чыгардык ист?н д?; бозылдык шулкад?р начар, уздырдык без иблист?н д?.

– Дим?к ки, бу таркаулык гал?м?те милл?тне? в???денн?н кил??

Г. Т. И? начары: ?ан картайган – ??рн?рс?г? «барыбер» дип карый башлаган… Бетте иман м?рх?м?т, ш?фкать, м?х?бб?тк? т?мам… Бик югартын к?з салырга башладык ?хлакка без.

– Югыйс? к?пл?ребез тыштан шактый инсафлы к?рен?. Арабызда шундый т?къва кыяф?тле б?нд?л?р д? х?тсез очрый, г?яки алар ана карынында ук Коръ?н укып утырган.

Г. Т. ?сте?д? ?йб?т кием булгач, сине? б?р??ге ген? ашаганы?ны кем бел??

– ?аман да шул ук сорау: нишл?рг??

Г. Т. Милл?т иблис к?л?г?сен Т??ре к?л?г?се ясамас… Эрелек, т?че теллелекне ташлыйк.

– «Бозылдык шулкад?р», – дип хак ?йт?сез. ? бит «бозыклык» т?шенч?сен нечк?л?п ш?рехли башласак, ?хлак кагыйд?л?рен? сыймаган башка начарлыклар да килеп чыга. Х?терлисездер, балачакта сезне? бел?н к?решерг? керг?н Ситдыйк абзыйга кул бирм?г?нсез, ч?нки кечкен? Апушка бу могт?б?р кешене? салмыш булуы ошамаган.

Г. Т. Эч? халык суык дип т?, б?йр?м дип т?, …х?л?л дип т?, х?р?м дип т?… Эчк?н була карчык та – ?зе бетк?н бет?шеп… Ушбу халык, кабак ничек ачылгач та, бик нык суга г?на?ы юк бутылкага, диеп а?ар: «Эче?д?ге суы? чыгар, аны? бел?н безне ?ылыт, безне сугар; эчт?н безг? бишм?т киерт, чикм?н киерт, к?чле х?мер! Сине? кулда зур ихтыяр»… ?г?р к?рс?? кызарган й?з аларда, бер д? алданма: «Оялгандыр», – дим? я?лыш, «?иб?рг?ндер», – дис?? – ??ля!

– Метрополия башка халыкларга ?зене? гад?тл?рен се?дер?ч?н. Шул ис?пт?н яманнарын да. Безне руслар эч?рг? ?йр?тте, дип, нич?м?-нич? гасыр акланырга тырышабыз. Д?рес, ?д?псез ?рн?к ?зенч? ?гъвалый.

Г. Т. М?с?л?н, мин сезг? мисал ?чен ген? ?йтим… Ике мар?а, бер шеш? артыннан икенчесен бушатып, аракы эчеп утыралар; камыр кеби изелг?нн?р, аракыдан тамаклары карылган…

– Х?зер инде татар хатын-кызлары арасында да «остаз»ларын уздырып эч?чел?р к?б?я бара. Гафу, с?зегезне б?лдем – д?вам иттерегез.

Г. Т. Арадан бер рус, чыгып, гармун уйный башлый, теге мар?алар, торып, ава-т?н? биил?р… Кыяф?тл?ре в? тавышлары к?ленеч булганга, халык алардан к?л?… Шул арада м??леск? яланаяклы бер хулиган килеп утыра. Сорап та тормый, салып куйган аракыны алып каплый. Башына китк?ч:

Милая Маруся,
Будешь ли моя?
Куплю пуд картошки,
Лопай как свинья, –

дип, …исерек мар?ага м?дхия ?ырлый.

– Нишлисе?, ?ш?ке гам?лл?р ымсындырып торучан. Шу?адыр н?фес коллары ??рвакытта да ?рчемле, ч?нки инсан иблис токымына ?зе булыша… Кышкы салкын к?нн?рне? берсенд? ?чилед?н Казанга кайтуыгыз ист?ме? Чыпчык авылында тукталыш ясавыгыз? Шундагы м?йхан?г? кереп чыккан ямщик к?ефл?неп алуын ничек белдерде ?ле?

Г. Т. Аны? эч?е т?гел, шуны «шайтан коткару» дип т?гъбир кылуы к?лке тоелды.

– Чынлыкта без шайтан диг?нн?рен б?тен ил бел?н коткарабыз. ??мм?се д? эч?: ?лк?нн?р д?, урта буын да, яшьл?р д?, шул ис?пт?н ир-атлар да, хатын-кызлар да… Чир кит?р, гад?т китм?с. Шайтан ачыткысы элг?рл?р с?зен? д? ?зенч? т?з?тм? кертерг? ?лгерде. Икенче т?рле ?йтк?нд?, эчкечелек китм?с чирг?, китм?с гад?тк? ?верелде. Аракы милл?тне? ?зенч?лекл?рен билгел??че к?з?н?кл?рг? ?теп, ыруны? шушы авыруга каршы торучанлыгын ?имерде. Аннан ваз кич?, ай-?ай, м?мкин эш мик?н?!

Г. Т. Тукта?ыз ?ле, бер хик?я х?терем? килде…

– ?й син, товарищ! Син х?зер эч?не ташлады? бугай?

– ?йе, ?йе, ташладым.

– Алайса, бир ми?а акча?ны, сине? ?чен ул акчаны мин эчеп бетерим!

– И? аянычы, татарны? рухи кыймм?тл?рен саф-чиста килеш саклаган авылда да эч?-тарту тамырлары ?аман саен ки?р?к ??ел? бара. Сез куйган сорау гел?н иск? т?ш?: «Авыл халкына ни ?итми?»

Г. Т. Казённый булса да, зур урманы, чыршы, нараты бар; казённый булса да г?рч?, эчим дис? – аракы бар…

– Анысы, ?йе, й?з?рлек! Безне? ?мм?тк? Алла? б?л?к итк?н кебек тоелган Сабан туе да инде ?зене? асылына туры килм?г?н эчемлекле б?йр?мг? охшап калды. Сезд?й ятим баланы сыендырган Кырлай авылындагыча б?л?к ?ыю йолалары, бер к?нг? ген? сыймаган мавыктыргыч тамашалар отыры тарихка к?ч?. Бу у?айдан сорау туа: ?г?р Сабан туе д?нья к?л?менд? ???миятле б?йр?мн?р р?тенн?н терк?лс?, аны бу исемлекк? «аракылы кушымта»сы бел?н берг? кертерл?р мик?н?.. Гомум?н, без ??рбер яман гам?лебез ????тенн?н иманыбыз алдында хисап тотарга тиеш.

Г. Т. Мин ?ле кая барам?.. «Шайтан аздырган», имеш! «Юлдан яздырган», имеш! Кире татар, и? элек в??даны? берл?н килеш!

– Д??л?тсезлек шартларында татар булып калу ?чен ?зе?? гаять зур ?аваплылык алырга кир?ктер. Милл?тне? яш??ч?нлеген т?эмин ит?д? авылга м??им вазифалар й?кл?нг?н. Б?лки, халыкка мен? шушы м?катд?с миссияне тир?нтен а?лау, аны и?-и? олуг гамь итеп тою ?итмидер. ? моны? ?чен басып тора алырлык, тамыр ?иб?рерлек з?мин д? кир?к бит.

Г. Т. ?ир – аны эшл??чел?р ?чен, дию т?мам юк ителг?н.

– II Д??л?т Думасындагы у? депутатлар юмалавы, ягъни бюрократлар н?сих?те сезг? яхшы м?гъл?м: «Крестьяннарга ?ир бирерг? ярамый, ч?нки ?ир бирелс?, элг?ред?н к?п м?рт?б? ф?кыйрь булуыгыз ихтимал. Тигезлек м?мкин т?гел. ?г?р халыкка тигез хокук бирелс?, инсанны? кадере бет?ч?к».

Г. Т. Бюрократларны? бу с?зе ?бил?рне? «Май ашама, сукыр булырсы?» диг?н с?зл?рен? бик охшый ик?н.

– С?йл?ш? маузугы тир?нг?р?к китте. Эч? турында г?пл?ш? идек. Фикер с?реше юн?лешен ?зг?ртер алдыннан шуны да калкытып ?т?се кил?: безд? ?ле авылдан ш???рг? к?чеп, аракы мичк?сен? ?верел?чел?р да байтак. Моны? ише алаканатларга ?гетл?п ни ?йтерг??

Г. Т.

??рм? монда, кайт иле??, иле?д? иген иг?рсе?;
Стаканы?ны ат итеп, бутылка?ны ?иг?рсе?.

Чынлап та, сукасын, сабанын, ?венен, хатын, бала-чагасын онытып, эчеп утырган бер сала мужигына, шулай итеп, каладан кит?рг? ки??ш бирмич?, ни дип ?йтерг? кир?к?.. Бераз вакыт шатлык таба исерек кен?, ?з-?зен? ачы агу эчереп кен?.

– «Казан! Фахиш ш???р…» Безне? бу берд?нбер пайт?хетебез хакында шундыйрак шигъри билгел?м?л?р д? булды. Мондый калада кулы?дагы каурыйны ак килеш саклар ?чен ?ст?м? р?вешт? к?пме й?р?к к?чен т?г?рг? м??б?р ител?се?.

Г. Т. Торам, торам да: «Ярабби! Ятимлекл?р, ф?кыйрьлекл?р, ачлыклар, авылдан авылга сатылып й?р?л?р, р?химсез татар байларында хезм?т ит?л?р, татар м?др?с?сенд? чер?л?р арасында да сакланып килдекем истигъдад[55 - Истигъдад – и?ти?ат, талант.] очкыны шушы исереклекл?р, исерек ипт?шл?р арасында бер д? кабынмаслык булып с?н?рмени инде?» – дим… Русияд? х?зер уйнаган ?илл?р в? Русия ?авасы… шул хал?те рухияг? китерг?н…

– Х?л-хал?тебез к??ел ачарлык булмаса да, ?н? нинди м?каль уйлап чыгарганбыз: к?н д? б?йр?м, к?н д? туй, к?н д? ширб?т, к?н д? куй.

Г. Т. Безне? милл?тне? б?йр?ме ел т??леген?… ике ген?… буладыр.

– Ягъни монда ??ле исламны? т?п б?йр?мн?ре к?зд? тотыла.

Г. Т. ?йе… Дим?к, без бик эшч?н, тырышчан бер халык ик?нбез. Ч?нки ел буе д?ньяны? ??рт?рле авырлыкларын, михн?тл?рен к?т?р?мез д?, шул авырлыкларны ?стемезд?н ике тапкыр гына т?шереп, тынычлап торабыз… Безне? ватандашларымыз русларны? атлаган саен б?йр?мн?ре була. Алар, якш?мбене чынлап б?йр?м итдекл?ре кеби, ?лл? нинди исемн?р ил? ?лл? нинди б?йр?мн?р ит?л?р. Х?тта бер юморист: «Ел т??легенд? 365 к?н була, руслар 300 к?н б?йр?м ит?л?р, 65 к?н эшлил?р», – дис?, бу с?з б?тенл?й ?к к?лкег? охшап бетм?яч?ктер.

– Сигез к?нг? тугыз б?йр?м, дип ?йт?л?р шуннан кил?дер.

Г. Т. Моннан русларны? ялкау, эшсез в? б?тен гомерл?рен уйнап-к?леп ?тк?р?че бер халык ик?нлеге, безне? ис? к?еф, хозур в? т?гътилл?рг?[56 - Т?гътил – ял ит?.] ???мият бирми торган булуымыз к?рен?дер. Со?, без к?п эшл?г?ч, алар к?п к?еф с?рг?ч, безне? алга баруымыз, аларны? артка калулары тиеш л?баса! Хакыйкатьт? нид?ндер болай т?гел: без ?аман артта… Алар м?гыйш?т с?ф?ренд? берг?л?шеп бер й?к тартып алып бармакчы булсалар, ??мм?се д? алга тарталар; без, й?кне т?рлебез т?рле якка тартып, ?аман бер урында ?йл?н?без… Л?кин без бер д? тик тормыйбыз, ел буе эшлибез д? эшлибез. Без нишл?г?нмез? Без ел буе аюны? дуга б?г?е кеби эшл?г?нбез. Ягъни без эшл?? сур?тенд? т?мам 365 к?н уйнаганбыз да, инде уйнап арып, ял ит?без. Безне? эшле к?небез д? к?лке, б?йр?м ит?ебез д? к?лке. Безне? б?йр?м ит?рг? хакымыз юк.

– Карарыгыз ?т? кискен т?гелме?

Г. Т. Б?йр?м дип, к?бр?к вакытта, бер замандагы алга барышны иск? т?шереп т?брик ит?г? ?йтел?дер. Безне? ?аман бер к?пч?к ?йл?н?сенд? ?йл?н?ебезг? алга бару дип ?йтеп булмый, ерак киттек дип, ?зебезне ?зебез т?брик т? итеп булмый.

– ?и?ел баштан д?нья онытыла. Мондый хал?тт? б?нд? ?зенн?н-?зе к?еф-сафа коруга тартыла башлый. Инде безне? б?йр?мн?р д? русныкыннан ким т?гелдер. ?ст?вен? татар халкы театрны, ??рт?рле уен-тамашаны ?леп ярата. Кайвакыт к??ел ачулар оештыруда гап-гади чама хисен югалтабыз. К??елг? шик т? килг?ли: без ?зебезне? инкыйразга ?ырлап-биеп бармыйбызмы ик?н?!

Г. Т. Безне? гомер уен т?гел, б?йр?м т?гел…

– Чыннан да, безне? ??рбер гам?лебез ф?кать милл?т т?р?ккыен? хезм?т ит?рг?, мен? шундый хезм?тк? м?х?бб?т ??ркемне? й?р?генд? яш?рг? тиеш.