Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. ?йе, шулай, ?йе, шулай! ?мма ?аным бик т? ачына… Шул халыкны?мы хокукка хаккы юк?

– Туктаусыз ?йл?неп торучы тормыш с?хн?сенд?, халыкларны ымсындырып, берсенн?н-берсе ирониялер?к тамашалар уйналып килг?н. «Х?ррият хакында» диг?н шигырегезд? куанычыгызны ничек белдер?сез ?ле?

Г. Т. Тигез булды законда татар, рус, япон да…

– Со?ыннан ?зегез д? яхшы т?шенг?нч?, патшаны? «ирек в?гъд? итк?н» 1905 елгы 17 октябрь манифесты, бары к?з буяп, гавамны к?р?шт?н читл?штер? ?чен ген? игълан ителг?н. «Халыклар т?рм?се» саналган илд? амнистия ясарга атлыгып тормыйлар. Патшаны? ?мере – бакчаны? ?реме, дип иск?ртеп тора ??в?лгел?р. Д?рес, бу чорда безне? кавем беркад?р рухи к?т?релеш кичерг?н, ?мма кара язмыш а?а барыбер ачылып елмаймаган шул. Шулай инде – й? у?асы?, й? ту?асы?.

Г. Т. Безд? к?зе ачык кешел?р д? бардыр…

– Ад?м баласыны? хал?те рухиясен кайвакыт а?лап бетереп булмый. Ярты гомерен м?хб?слект? ?тк?рг?н б?нд? кин?т килг?н ирект? югалып кала. Ничек кен? с?ер тоелмасын, андый кемс?л?рне? байтагы тоткынлыгын сагына башлый. Азатлык алуга ирешк?н кол ис? ?з колларын юн?т? турында хыяллана. Ирек кешене т?рлеч? сыный. Бишект?н – каберг?ч?…

Г. Т. Борынгыдан бирле безне? фикеребез тоткын иде… Очып эзли иде фикерем азатлык анда да монда. Заман ?тте. Азат булдым. Тел?гем алдыма килде. К?р?м: мин д?? кеше булдым в? м?кт?пт? т?гел инде. Кереп киттем гомер юлына… Нид?ндер анда мин шатлык, азатлыкларны ?ич к?рмим… К??елд?н сагынам «тоткын»лыгымны, м?кт?бемне мин, «Ниг? со? ?стем инде ??м ниг? «д??» булдым инде, дим… Ниг? мин кечкен? Апуш т?гел, зуп-зур Тукай булдым?»

– Сезне? ниндидер «тоткынлык»ны сагынуыгыз б?тенл?й гайре табигый тоела. Х?терлисездер, милл?тк? бирг?н в?гъд?гез гаять к?п, «д??» булган саен бурычыгыз зурая… ?лб?тт?, азатлык турындагы ф?рманны менд?рг? салып китермил?р. Б?хет кошын кулдан ычкындыргансы? ик?н, аны кире кайтару икел?т? кыен. Азатлыкны башка халыклардан ?мет ит?рг? д? кир?кми, моны? ише юмартлык мисаллары тарихта юк д?р???сенд?. Империя тоткан кавем буларак, безнекен? охшаш язмышлы б?гъзе милл?тл?рне х?тта ?зебез д? санлап бетермибез… ? ирек ?зе – нинди татлы с?з! Йодрык тоткынлыгыннан г?на?сыз камканы очыртып ?иб?р? д? к??елд? а?латып бир? алмастай р?х?тлек хисл?ре тудыра.

Г. Т. Д?рест. Шулай шул… Кич? мин читлек ачтым, андагы кошчыкны коткардым… А?ар бирдем азатлык мин, ?земд? шулвакыт к?рдем: тынычлап калды никтер ??м иркенл?де к??елем.

– И? б?ек максатка иреш? юлында безне? милл?тк? ??в?л н?рс? ?итми?

Г. Т. Халык… х?рриятне? ?аннар корбан ит?рлек д?р???д? м?катд?с н?рс? ик?нен а?лап ?итм?г?н. А?ласа да, бик азы а?лаган.

– ? моны? ?чен н?рс? кир?к со??

Г. Т. Юк шул безл?рд? берл?шм?к; юк берг?-берг? г?рл?шм?к, бер ?ан, бер т?н булып, ??р нечк? серне берг? серл?шм?к.

– Боларны? б?тенесе д? ?мет кисел?д?н килмиме?

Г. Т. Тел?генд? нык торучыны беркем ?метсез ит? алмас.

– Сезг? яхшы м?гъл?м, д??л?т югалту фа?игасен кичерг?н татар халкы гасырлар д?вамында отыры ч?чел?г? дучар ителг?н. ?з?кт?н качу к?чл?ре х?р?к?тк? килг?нд?, ихтыярсыз гам?лл?рг? бирел? бик табигый. Аяк астыннан берд?нбер ?ире? китк?н чакта ничек «бер г??д?» булып яш?м?к кир?к!.. Т?немез аерым булса да, бер ?ан булыйк, дисез. Моны ничек эшл?рг? со?? Милл?тебезг? ки??ш бирегезче!

Г. Т. Барчагыз Алла ?ебен? ныклап тотыныгыз. Алла ?ебе диг?нем – ?зара якынаю, дуслашудыр, дим?к, ?зара каршылыктан, ызгыштан сакланудыр. Т?къдир сезг? тел?кт?шлек бел?н елмая; мондый зур б?л?кне? кир?к кадерен белерг?.

– Т?къдир тел?кт?шлеге, с?з д? юк, олуг нигъм?т. ?мма ила?и ышанычны гам?лд? аклау сорала.

Г. Т. ?ич ?мет юк ?и?не сызганмай… Сы?ар ?и?н?н ике кул чыгарыйк без… Тел?с?к яш?рг?, хаклы ик?нлегебезне исбат итик… М?селман кешег? милл?т файдасын ?з файдасыннан ?ст? тотарга кир?к… Милл?тне? кил?ч?ге айлы кичт?н д? яктырак булсын… Кыю ??м батыр р?вешт? алга х?р?к?т итик… Бушка узмасын ?ич безне? ??р ай, ??р ел… ?г?р сез тоткан юлыгызда нык торса идегез, бу х?лг? т?ш?егез, минемч?, м?мкин булмас иде… Тырышырга кир?к, каренд?шл?р!.. Заман – тырышмак заманы… Уяны?ыз да тартышы?ыз. Тартышуда гына табарсыз сез ?з хакы?ызны!

– ??ркемне? ?з?ген? ?т?рлек итеп, шигарь р?вешенд? ?ентекл?п ?йттегез…

Г. Т. Шулай т?фсилл?м?с??, татар а?ламый.

– Халыкны уянырга чакырасыз. Чыннан да, безне? ише шималь т?ркил?ренд? «йокы авыруы» к?члер?к т?сле. Озакка сузылган кышлар г?яки каныбызны салкынайткан. Шу?а к?р? холкыбыз да ул кад?р кайнар т?гел. Инде ?лл? нич? гасыр д?вамында йокы китергеч к??елсез шартларда гомер кичер? татар халкын а? эшч?нлегене? ?лешч? тукталып торуы бел?н б?йл?нешле хал?тк? кертк?н. Йокычан егетт? д?рт булмас. ?н? бит, «Яшен» журналыны? 1908 елгы 2 нче санында шундый бер к?лкеле р?сем т?къдим ителг?н: Русия императоры эмблемасы сугылган м?нб?р артында, башын бел?ген? салып, кара т?б?т?й киг?н агай йоклап утыра. Аны бел?сез булыр. Ул – II Д??л?т Думасындагы и? с?лп?н депутатларны? берсе ?и?ангир Байбурин. К?р?сез, безнекел?р парламентта да йокыларын симерт?.

Г. Т. ?мма бичара татар абзыйлар йоклаудан башканы белмил?р… Руслар эш к?р?л?р, м?селманнар т?ш к?р?л?р.

– А?лавымча, сез «йокы м?сь?л?се»не? к?черелм? м?гън?сен? к?бр?к басым ясап, н?къ мен? рух-?за? уяулыгын игътибар ?з?генд? тотасыздыр бит?

Г. Т. ?йе… Элек йоклап ?тк?рг?небезне уйлыйк та ?кеник… Милл?темезне алга ?иб?рерг? в? м??гелек йокыдан уйгатырга тырышу кир?ктер.

– Безне? милл?т хадимн?ре, эшл?п арыган ат кебек, аяг?р? йоклый сыман…

Г. Т. Милл?тне? ?з сур?тен ?зен? к?рс?тик; т?мам к?зе ачылсын, д?рт ягына карасын, гакылын ?ыйсын… Безне? милл?т ?лм?г?н д?, йокламаган да, ?ушы гына китк?н. М?зк?р р?вешл?р[51 - М?зк?р р?вешл?р – шул юллар, чаралар.] ил? ?ушына китерс?к, дуст кем, дошман кем – милл?т ?зе аерыр… Д?рестен ?йтк?нд?, халык зур ул, к?чле ул, д?ртле ул… Ул ?ле ?лл? нинди кара к?чл?р басканга к?р? ген? бу к?ренешт? й?ри. Л?кин бу х?л вакытлы гына килг?н бер авыру кеби.

– Сез ?йтк?н «кара к?чл?р» ?зебезне? арада да, х?тта акылга сыймаслык даир?д? д? шактый бит. Иске «Бакырган китабы»на назир? р?вешенд? язылган «Мактанышу» исемле сатирик шигырьд? ?а?иллек гал?м?тен к?рс?т?че ишан авызыннан масаюлы нинди с?зл?р с?йл?т?сез ?ле?

Г. Т.

Татарларны мин ?иг?м,
Минем кулымда ??г?н;
Ник ?икм?ск?, татарлар
?ебег?н бит, ?ебег?н.

– Мондый ук з???рле б?ял?м?, ?лб?тт?, бернинди кысага да сыймый. Кайбер халыкларны д??л?т тотарга ?йр?тк?н милл?тне ничек инде мескенг? чыгарып хурларга м?мкин?!

Г. Т. Бер??не? уйларын икенче бер?? бикл?п куя алмас.

– ?тк? тиюч?н мондый б?нд?л?рне? авызын яптырырга, т?шенерлек итеп ?авап бирерг? кир?ктер бит?!

Г. Т. Таптыйлар пычрак аяклар берл? милл?т садрыне… Искел?р белми ??н?з милл?т диг?н с?з кадрене.

– Барыбер гарьл?ндер?: к?пме яуда гаярьлек к?рс?тк?н халыкны уптым ила?и ?ебег?нлект? гаепл?рг? ярамый. Без бит…

Г. Т. Без сугышта юлбарыстан к?члебез, без тынычта аттан артык эшлибез.

– ?зг? камырдан булган милл?тт?шл?ребез, я??дл?р шикелле, бер-берсен канатландырырга к?некм?г?н шул.

Г. Т. Бу урында ?ичкемне? й?зен ертмыйча гына бер с?з ?йтерг? м?мкин: бер эшне? очына чыкмыйча мактану кир?км?с.

– Кимчелекл?рд?н котыла алмаган халык гадел т?нкыйтьт?н ?стен булмас. Шулайрак ?йтерг? телисезме?

Г. Т. Милл?тне? т?р?ккыйсен? в? башка милл?тл?рне? аяклары астында тапталмавына кир?кле н?рс?не? ??мм?се д? саваплы в? х?ерле бер эштер… ?зелеп такмак ?йтм?с идем, ?з халкымны с?йм?с?м.

– Дим?к, сез милл?тне урынсыз ?сендер? ягында т?гел?

Г. Т. Бер яманлык к?рс?м, с?г?м, мактый алмыйм.

– А?лашылганча, кемдер кыек гам?л кылган ик?н, аны т?нкыйть угы аямаска тиеш. Милл?тк? зыян китер?чене ис? берничек т? кичереп булмый.

Г. Т. ?зен? н?рс? лаек ик?нен ??ркем ?зе бел?… Атучыга ?меребез: укларны кызганмасын! Атылмышка н?сыйх?т: й?р?ге сызланмасын!

– Б?нд? хатадан хали т?гел. Х?тта п?йгамб?рг? ти?л?нг?н шагыйрь д? т?нкыйть угына юлыгырга м?мкин.

Г. Т. К?кр?к биреп каршы торам, ми?а милл?т х?зерге к?н мылтык-ук атар булса да.

– Мен? мондый чакта инде т?рле х?лл?р килеп чыга. Милл?т хакын даулап к?р?ш?че затка нахак уклар да ябырылырга м?мкин. Шунысы бик аяныч: ?зен ген? кайгыртучы мин-минчел?рне? ??рдаим каршылык к?рс?теп торуы фидаи ?аннарны? уртак т?р?ккыйг? бирел?се к?пме гайр?тен суыра! ?ч тиенлек м?нф?гатьл?рне ?стен куюны? х?тта кан коюларга китерг?не бар. Гомум?н, безне? т?рки халыклардагы к?ч-ку?тне? х?тсезе ?зара к?р?ш?л?рг? сарыф ителг?н бугай.

Г. Т. Кайчанга чаклы татар… бер-берсен? ук атар?

– Югыйс? безл?р бит бер ата-баба балалары…