Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Бушка узмасын ?ич безне? ??р ай, ??р ел, т?р?ккый итеп тотыйк алга юл… Тырышыйк… ??р к?н ?зг?р? заман… Тырышырга кир?к, каренд?шл?р! Уяны?ыз да тартышы?ыз. Тартышуда гына табарсыз сез ?з хакы?ызны!.. Изге эштер тартышмаклык хокук ?чен… Тартыш, зин?ар, тартыш, тартыш!.. Тел?с?к яш?рг?, д?гъвабызны исбат итик, д?лилл?р китереп… Кил?ч?кт? б?хетл?р к?т? безне…

«?г?р халыкка тигез хокук бирелс?, инсаннарны? кадере бет?ч?к…» Бюрократларны? бу с?зе ?бил?рне?: «Май ашама, сукыр булырсы?», – диг?н с?зл?рен? бик охшый…

Х?ррият, ирек – барча кешел?рг?дер; бай, ф?кыйрь, галим, ?а?ил, ир в? хатын ??м милл?т, аерылмаенча, ??ркемг? бертигездер.

Элеккеч? кайгы-х?ср?т, ачынуларга х?зер урын бармы?.. ?анлансын халык, бар мо?ын, барлык зарын ?ст?н салып… Тор! Тартыш! Тиз бар, татар… Тор! Селкен! Кузгал, татар!..

?ит?р инде, ?ит?р инде, давайте, сызганыйк ?и?не; … ?ич ?мет юк ?и?не сызганмай… Ачыйк иттифакъка[44 - Иттифакъ – берл?ш?.] юл: ушбудыр и? тугъры юл; сы?ар ?и?н?н ике кул чыгарыйк без…

Тотып милл?т ливасын[45 - Лива – байрак.], юлга чыктык: «Бу куллар м??ге, дип, ?ирг? салынмас».

3. Бер тел?кт?ге кешел?р, бер с?зд? булып, м?йданга чыгып… Тырышып, к?п акчалар тотып ??м т?рле-т?рле чаралар к?реп, нил?р эшл?м?с бу милл?т, ?г?р керешс?!..

Татарда акча юк, байлык та юк, дип, юкны с?йлил?р… Татар акча тапмый т?гел, таба… Тау кис?р эшлекле ул – тотынса, д?нья т?з?тер… Алла мондыйларны? санын арттырсын…

Бу замандагы европалылар н?рс? тарихында изге ат калдырса, шу?ар т?гел, н?рс? ?ле б?ген д? тамак туйдырса, шу?ар тотыналар, т?гел аерым личностьлар, х?тта б?тен милл?тл?р шул эш ил? ген? м?шгульл?р…

4. Т?р?ккый д? ит?мез, ??р н?рс?не к?ттер?мез д?…

Безне? татарларда, и? ??в?л м?рт?б? ?йтк?нд?, ??рбер н?рс?г? каршы тору ата-бабадан калган бер гад?ттер. Алар, и? ??в?л чыкканда, ысулы ??дит берл? укуга да каршы тордылар. Кара тактаны? эченн?н «тавык аягы» да эзл?п маташтылар. Бара торгач, белдел?р ки, кара тактаны? эченд? «тавык аягы» т?гел, «чебеш аягы» да юк, имеш!..

?ч яшьлек балага да ?зене? с?лам?тл?н?е ?чен дару эчерс?? яки: тышка яланаяк, яланбаш чыкма, дис??, билгеле, каршы торадыр. Шуны? шикелле, татарларга да: болай итс??ез, с?лам?т булырсыз, тегел?й итс??ез, ?зе?ез ?чен яхшы булыр, дис??: «Э… э… кир?кми, э… э…» – дип кирел?н?л?р…

Д?рест… «Я?а» дип ??р н?рс?г? м?кибб?н кителм?ск? в?… айнык караштан аерылмаска кир?к… В?л?кин… Ниг? кир?к искелек, кирелек?.. Кирелек, наданлык гаск?рен ?и?еп, сындырып ташлыйк… Якты к?нн?р алда… Ху?а Насретдин шикелле, атны? артына карап атланмыйк.

5. Бу заманда гафилл?рг? д?нья тардыр… И кард?шл?р, кул тотышып, алга барыйк, башка милл?тл?рне? х?лен карап карыйк; м?д?ният м?йданында урын алыйк, егыла-тора, алга таба атлыйк!..

Кем ?иг? безг? т?д?нни[46 - Т?д?нни – артка ?стер??.] арбасы?.. Безг? аяк чалырга маташсалар, ян? безне алар бел?н кычкырышу кебек т?б?нлекк? с?йр?с?л?р, без аларны берг?л?шеп юлдан алып ташлап, яки «Безне? юл бел?нме, ?лл? т?гелме?» диг?н сорау куеп, ничек т? аларны ераклаштырыйк…

Без м??а?им улмай, анчак м?дафигъ улдыкымыз ????тт?н х?кыйкан б?хтиярез[47 - Без ????м ит?че (сугышны башлаучы) булмыйча, тик каршы торып, аны кире кагучы булуыбыз бел?н чын б?хетлебез.].

6. Рус ?иренд? без ?с?рле, эзле без, тарихында бер д? тапсыз к?зге без. Рус бел?н тормыш кичердек сайрашып, тел, л?гать, гад?т в? ?хлак алмашып. Берг? тормыш, берг?лек чикт?н ашып, без шаярыштык, вакытлар алмашып. ?ич бет?рме тарихи бу берг?лек? Без туган бер ?епк? берг? терк?леп.

Без сугышта юлбарыстан к?члебез, без тынычта аттан артык эшлибез. Шул халыкны?мы хокукка хаккы юк? Хакъкыбыз уртак ватанда шактый ук!

7. Без – руслар бел?н татарлар – ??рвакыттагы кеби, тату гына, честный гына алыш-биреш итеп тора алабыз… Бик яхшы бит!.. Дуслыкта берлек, тигезлек, ти?лек кир?клеген ?йтм?с?м д? бел?сез инде.

8. ??р милл?тл?р максудларын хасил ит?… Монда тудык, монда ?стек, мондадыр безне? ???л; б?йл?меш бу ?ирг? безне Т??ребез (Гыйззе в? ??л). И? б?ек максат безем: х?р м?мл?к?т, х?р Русия!

9. ?йд? халыкка хезм?тк?, хезм?т эченд? й?зм?кк?; бу юлда ??рт?рле хурлыкка, зорлыкларга[48 - Зорлык – авырлык.] т?зм?кк?!..

Китм?сен к?ефе?… денсез дис?л?р д?, син аларга бал бирг?нд? си?а агу бирс?л?р д?… ??р заман хакны с?ючел?р сезд?й ка??рл?нг?н булыр… Бармыни безд?, гомум?н, чын кеше кадерен бел??! Без аны кайдан белик, мескин ?леп а?латмагач?! М?мн?н булсын рухлары… Онытылу, тиб?рел? – ?лемн?н яманрак…

К?рс?т? ??рбер ?а?ил милл?тк? золым в? ??брене, таптыйлар пычрак аяклар берл? милл?т садрене…[49 - Садр (садыр) – к?кр?к.] Искел?р белми ??н?з милл?т диг?н с?з кадрене… Халык… х?рриятне? ?аннар корбан ит?рлек д?р???д? м?катд?с н?рс? ик?нен а?лап ?итм?г?н. А?ласа да, бик азы а?лаган… Милл?темез ди?гезене? эн?ел?ре т?пт? ятып, «ул-бу»лары гына ?стк? калка шул… «Алла бирм?г?нне мулла бирм?с» м?кале бик тугъры с?здер…

Сезне? болай каршы торуы?ызны бик зур г?на? дип бел?мез. Бу эшл?ре?езне ташлап, т??б? кыйлмак, кайтмак кир?к… Сезне? урыны?ызга ?зе?ез бар заманда ?ичкем к?з ?иб?рми. Без ис?к, ??р каюмыз, Аллага ш?кер, т?рле-т?рле к?сепл?р ил? ш?гыльл?неп й?римез…

Кайчанга чаклы татар… бер-берсен? ук атар?.. Булмаса дуслык, ?ит? бит сугышырга бер юк эш.

10. Бар м?селман булалса иде бер г??д?…

Безд? к?зе ачык кешел?р д? бардыр… Берсе – х?зерге минутны? яхшы ?т?ен тели, икенчесе – кил?ч?к к?нн?рне? матур булуын к?т?… Бер-беребезд?н качмыйк… Барчабыз бер юлдан тырышып атлыйк… Тырышмактан, тырмашмактан ?ич бушамыйк… Килер бер к?н: милл?те? си?а ш?фкатен к?рс?тер… Ф?кать сабыр кир?к.

XI. Аерылышу со?ында

1. Берегез укыгыз да, берегез ты?лагыз… Кап-кара кол белми х?ррият диг?н с?з кадрене… Белмисе?ме син: читен м?хб?слек ул. Булса да алтын, ?аман да читлек ул… С?альл?р ?авапсыз калмасын… Сез ?зегез милл?тк? н?рс? эшл?де?ез?.. ?йд?, дустлар… Т?крар ?йт?мез… ?и?анда калдырып китс?м ик?н, йа Раб, г?з?л эзне!

2. Эшем ??м ниятем изге иде, л?кин максудыма ?иттеме – анысы минем эш т?гел… Актык с?з буларак шуны ?йт?м… Татарларны? б?еклеге, даны сигез кат к?кл?рг? китсен; м??ге, ??рвакыт бу милл?тне Ходаем б?хетле итсен!.. Алла ни бирер… Мин догада…

Яш?сен милл?т!

??Р ХЫЯЛДАН ТАТЛЫДЫР МИЛЛ?Т ХЫЯЛЫ

Талант иял?ре арасында ?зл?рене? олуг максатларын алдан ук билгел?п, туган халкына яшьли тугрылыклы хезм?т ит?г? алынган затлар була. Гад?тт?, андый ш?хесл?рне? гам?ле, гомум танылуга ирешеп, б?еклек д?р???сен? к?т?рел?. Бу ????тт?н безне? Габдулла Тукаебыз ?рн?ге ?леге «да?илык формуласы»на тулаем туры кил?.

И?-и? югары и?ат чынлыгын раслау бары фидакярлек б?раб?рен? ген? бирел?. ? кечкен? Апуштан зуп-зур Тукайга ?верел? юлында й?р?к итен ?лешл?п-?лешл?п ашаган аяусыз сынаулар ята. Мондый шартларда милл?т хакын даулау милл?т ярд?менн?н башка м?мкин т?гел. Халык тарафыннан азмы-к?пме м?рх?м?т сизеп ?ск?н ятим малайны? тора-бара халык хадимен? ?йл?н?е, «Бар уем кичен-к?ндезен сезне? хакта, милл?тем», – дип, кал?м бел?н кораллануы бик табигый. ?зен б?хетсез милл?тне? б?хетсез улы итеп к?рг?н шагыйрь, ил-к?н яш?ешенн?н аерылгысыз р?вешт?, татарны? башка кавемн?р арасындагы лаеклы урынын д?гъвалап к?р?шк?н. Патша охранкасы к?з?т?е астына алынса да, ?зен самодержавиене куркусыз гаепл??че итеп тойган; байтак ?с?рл?рен? цензура табу салса да, «туры Тукай»лыгын отыры к?ч?йт? ген? барган.

А?-зи?енене? ??р к?з?н?ге м?катд?с гамь бел?н ?ртелг?н мондый шагыйрьг?, ?ичшиксез, татар халкыны? кабатланмас рухи ?йд?маны булу ?аваплылыгы насыйп ителг?н. Габдулла Тукайга н?къ мен? шундый б?ек миссия й?кл?н?е аны? б?гырьл?ребезг? уелган ??рбер с?зенн?н ?к сизелеп тора. Гомум?н, татар халкы язмышына кагылышлы тел?с? нинди сорауга с?екле шагыйребез авызыннан т?пле ?авап ишетерг? м?мкин.

– К?пл?р т?крар итк?нч?, с?нгать ??еле ?зен газиз халкыны? баласы итеп тойса гына к?кл?р тарафыннан и?дерелг?н гаять ?аваплы и?ат вазифасына алынырга тиеш. ?г?ренки насыйп кылынган музага ихлас р?вешт? иман китерм?с??, бигайб?, ?с?рл?ре? ил-к?н т?р?ккыен? барыбер юньле-башлы булышлык к?рс?т? алмаячак. Милл?т гаме бел?н ашланган эшч?нлек ис?, ?ичшиксез, зур ???миятк? ия булуын раслап торыр. ?ст?вен? чын талантларга фидаилек т? кир?к. Туган халкы?а тугры хезм?т ит? яш?? м?гън?сен? ?верелг?н чакта гына… Х?ер, боларны ниг? т?фсилл?п торам ?ле – сезне? ?чен ?т? таныш хакыйкатьне. ?мма ??г?м?без башында ук шуны ачыклап ?т?се кил?: Габдулла ??наплары, ?г?р кулыгызга кал?м алганда ант ит?рг? туры килг?н булса, халык алдында бирг?н тантаналы в?гъд?гез ни р?вешле я?гырар иде?

Габдулла Тукай. Бар уем кичен-к?ндезен сезне? хакта, милл?тем; саулыгы? – минем саулык, авыруы? – минем авыруым. Син каршымда бар н?рс?д?н д? изге ??м х?рм?тле; д?нья бирс?л?р д? сатмам… миллиятемне… ?ичшиксез, ??р хыялдан татлыдыр милл?т хыялы… ?т?рг? иде юлда… т?л?? бел?н бурычны Т??рем? ??м халкыма… Шушы юлдан ризамын, башка т?рле юл да тотмыймын… К??ел берл?н с?ям б?хетен татарны?, к?рерг? ?анлылык вакытын татарны?. Татар б?хете ?чен мин ?ан атармын: татар бит мин, ?зем д? чын татармын… Синеке дип ис?пл?с?л?р – б?хетле мин; игелекле шагыйре? булырга ниятлимен… Хисапсыз к?п минем милл?тк? в?гъд?м… Минем тырышлыгым ??м эшл?рем бушка китм?сен.

– Мондый м?катд?с в?гъд?л?рне ?т?? ?чен кал?мг? ?аны?-т?не? бел?н бирел? кир?ктер.

Г. Т. Раст, бу шагыйрьлек бел?н мин чынлап ук авырыйм бугай… Сукранмый гына авырырга карар бирг?н идем.

– Д?ресен ген? ?йтк?нд?, сезг? сукранмау килешми. «Х?зерге х?лебезг? карата» исемле шигырегезд?: «Кал?м – б?ек, кал?м – д?р???ле… Кал?м данлы, кал?м шанлы…» – дип, м?дхия ?ырлауга алынган идегез. Инкяр кылу хирыслыгы бел?н ?йтегез ?ле: кал?мг? бернинди д? ?пк?гез юкмыни? Сезд?н гаепл?? д? к?т?рг? м?мкин…

Г. Т. И кал?м!.. Европаны к?т?реп син югары к?кл?рг? кад?р, ник т?шерде? безне?

– Болай га?излек к?рс?теп, ?метсезлекк? бирелмик ?ле. Алла? тарафыннан яралтылган бер кавем буларак, д?ньяда татарны? да лаек урыны бар. ??м ?зенч?леген билгел??че сыйфатлары да…

Г. Т. С?йл?шс?к т?рле милл?тл?р хакында, ерактамы алар яис? якында, с?йлибез т?рле с?зл?р… Дибез госманлылар тугърысында: «Шанлы»… Кытайлар тугърысында с?з ачылса: «Алар, – дибез, – г?з?л ??м яхшы ч?йле»… ?г?р телг? т?ш? калса француз, дибез: «Гаять ??н?рм?нд ??м д? ?анлы». Арабызда с?йл?нс? инглизл?р, дибез: «Бик и?ти?атлы ??м д? маллы».

– ? татар хакында с?йл?шс?к, нинди хасият к??елг? кил??

Г. Т. Табалмый с?з, диерсе?: «Ул сакаллы».

– Монысы инде ка?ка??ле к?л?, туры Тукайча ?авап буладыр. ? безне? т?гаен х?л-хал?тебез м?сь?л?сен? ?итдир?к килг?нд?, татар халкыны? язмышы турында ?злексез уйланасыз бит. Аны? ?тк?не ??м б?генгесе хакында…

Г. Т. Артка карасак борылып… Ачыла алды?да тарихтан театр п?рд?се… Кылт итеп иск? т?ш?дер намнары, д??л?тл?ре карт бабайларны?… М?гъмур Болгар ш???рл?ре, Болгар авыллары, бер д? булмаган т?сле, кырылдылар да беттел?р, эзл?ре д? калмады… ?ылый-?ылый бирдел?р ?ан: С?ембик? д? Чы?гыз хан; н? д??л?т калды да, н? шан!.. ?кенеч, й?з ?кенеч, ме? ?кенеч!.. К?пме михн?т чикк?н безне? халык, к?пме к?з яшьл?ре т?гелг?н… Вакытында ?ирне селкеттек… Борынгы олуглыклары?ыз кая китте? Инде эш ?тте, булачаклар булды!.. Хикм?ти Хода, кая караса?, анда без ф?кыйрь милл?тне? бер ?ире ?итм?г?нлеге за?ир була!..[50 - За?ир булу – ачылу.] Читен х?л: гайр?те? ?итс? – ерып чык, ?г?р ?итм?с ис? – бет, шунда тончык!.. «А?!» дисе?, без ник болай со?? Без д? Хакны? б?нд?се… Милл?т х?лен тетр?г?н куллар бел?н язып бир? бу; син бу зарлану с?зл?ренн?н ?с?рл?н.

– Х?зр?ти Коръ?нд? иск?ртеп ?телг?нч?, алгы сафта барган кавемн?р тора-бара арткарак калырга м?мкин. Дим?к ки, татар халкыны? тарихи ?тк?ненд? ниндидер г?на?лану шомлыгы булган.

Г. Т. Т?б?нн?р югары ашкан, б?екл?р т?б?н т?шк?н… Башка милл?тне? алга кит?ен? мин ах-ух ит?м.

– К?кт?н и?г?н тавышка – ?атифка кушылып ?йтк?нд?, сезг? ?ылау тиешме?! Барысына да м?эюст?й кул селт?п, гайр?тле кал?мне ч?нчеп куярга ярамый.