Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Гафу ит?сез… Шулай т?фсилл?м?с??, татар а?ламый… Моны яздым, ки??ш бирдем, юаттым ??м тыйдым, куштым; шулай булмыйча х?л юк, инде калган мин ген? дусты?!

5. Яхшы булыр тапшырсак без д?ньяларны образауный егетл?рг?… Барып керик х?рриятне? кочагына, т?р?ккыйне? к?кл?рен? очмагына; бу егетл?р безне д?нья о?махына кулдан тотып ?ит?клил?р…

Изм?сен яшьл?рне д? к?пт?н яше ?тк?н кеше… Безне? ашын ашаган, яшен яш?г?н картларымызны, корыган агачтан дуга ясарга м?мкин булмаган кеби, тугъры юлга к?ндер? м?шкилдер… Безне артка тарткан картлар мазарстан[23 - Мазарстан – каберлек, зират.] таба атлар.

6. Татар яшьл?ре… Аналары т?рбиясе алар ?стен? фарыздыр… Аналарын карасыннар, т?рбия итсенн?р, ч?нки о?мах аналар аяк астында табыла.

7. Сез – интеллигентлар… Татар халкы арасында хисапсыз к?п зыялылар… Зыялыларымызга ??р ничек, ??сар?тле пожарныйлар кеби, ???ал?т ялкыны эченд? д?рл?п янган милл?тне, тизр?к утка атылып, коткарырга тырышу фарыздыр. Пожарны читт?н тамаша кыйлып кына к?леп тормак – ирлек т?гелдер…

Без шушы олуг м?мл?к?темезне? сакчысы в? чын гражданы… булырга тиешлемез.

8. Яш?сен гайр?тле милл?т арысланнары!.. Яш?сен я?а, яшь милл?т ка?арманнары!..

Татар яшьл?ре!.. ?айд??ез… Милл?тк?… т?крар ?йт?мез…

Бар уем кичен-к?ндезен сезне? хакта, милл?тем; саулыгы? – минем саулык, авыруы? – минем авыруым.

Син каршымда бар н?рс?д?н д? изге ??м х?рм?тле; д?нья бирс?л?р д? сатмам милл?т, миллиятемне…

?ичшиксез, ??р хыялдан татлыдыр милл?т хыялы… Тиеш… ?т?рг? изге юлда бу гомер барсы т?л?? берл?н бурычны Т??рем? ??м халкыма… Шушы юлдан ризамын, башка т?рле юл да тотмыймын…

К??ел берл?н с?ям б?хетен татарны?, к?рерг? ?анлылык вакытын татарны?. Татар б?хете ?чен мин ?ан атармын: татар бит мин, ?зем д? чын татармын.

Хисапсыз к?п минем милл?тк? в?гъд?м… Минем тырышлыгым ??м эшл?рем бушка китм?сен.

V. Ниг? тарихтан гыйбр?т алмыйсыз?

1. Артка карасак борылып… Ачыла алды?да тарихтан театр п?рд?се: «А?!» – дисе?, – без ник болай со?? Без д? Хакны? б?нд?се… Т?б?нн?р югары ашкан, б?екл?р т?б?н т?шк?н…

?йтс?гез, сезд?н сорыйм мин: безд? н?рс? юк иде?!

М?гъмур[24 - М?гъмур – т?зек.] Болгар ш???рл?ре, Болгар авыллары, бер д? булмаган т?сле, кырылдылар да беттел?р… Китте Касим, китте Казан. Бетте татар, кырылды хан… ?ылый-?ылый бирдел?р ?ан: С?ембик? д? Чы?гыз хан; н? д??л?т калды да, н? шан!..

Бу д?нья бер т?ркем в?хшил?рг? р?х?т урын булды: болар, белмим, ни с?б?пт?н безне? ?ск? ябырылдылар. Болар яхшы кешел?рне? канын эч?, ч?нки кан эч? аларга шик?рд?н ??м д? х?лв?д?н татлырак…

К?пме михн?т чикк?н безне? халык, к?пме к?з яшьл?ре т?гелг?н… А?, ник со? без булдык в?йран? Б?тен д?нья калды х?йран… Читен х?л. Гайр?те? ?итс? – ерып чык, ?г?р ?итм?с ис? – бет, шунда тончык!..

Ниг? тарихтан гыйбр?т алмыйсыз?.. ?г?р сез тоткан юлыгызда нык торса идегез, бу х?лг? т?ш?егез, минемч?, м?мкин булмас иде.

2. Юк шул безл?рд? берл?шм?к; юк берг?-берг? г?рл?шм?к, бер ?ан, бер т?н булып, ??р нечк? серне берг? серл?шм?к… Фида булган м?р??в?тле[25 - М?р??в?тле – ?з-?зен кызганмаучы.] бер ?ан кир?к.

3. Вакытында ?ирне селкеттек… Инде эш ?тте, булачаклар булды!.. Кемг? л?гън?т ?йт?се ??м каргасы?.. Шулай булган. Заман кичк?н. Сулар аккан… Каршылык юктыр Ходайны? иркен?.

4. И ?ир, синд? – сине? куены?да нич? т?рле кавемн?р бардыр?.. Бу, корт-кырмыскалар кеби, д?ньяны каплаган ад?мн?р эченд? ?мерл?рен? буйсынып, максудка ?итк?нн?рне бик аз таптым.

5. Д?ньяда ??рн?рс? д? ?з асылына бер ?йл?н?… Эшк? ябышыр чак ?итеп, ямьсез озын т?н ?тк?нен к?з ачып белдек без, ?лч?п к?кт?ге Чулпан бел?н. Булса да ул чакта безд? керсез иман, саф к??ел, к?з ?аман булды эренле, й?з д? саф ??м пакь т?гел. Шул с?б?пле дустны, дошманны д?рест ф?рекъ итмич?[26 - Ф?рекъ итмич? – аермыйча.], к?п саташтырдык… шайтанны чын инсан бел?н. А?гы-ми?ге баш бел?н д? эшл?дек – булсын кабул… Дуст кем, дошман кем – милл?т ?зе аерыр.

6. Без ?аман сабыр ит?мез… Бу тормышка кальб?н[27 - Кальб?н – к??еленн?н.] разый булган кеше м?селман да т?гел, м?эмин д? т?гел, инсан да т?гел диясем кил?.

7. Хикм?ти Хода, кая караса?, анда без ф?кыйрь милл?тне? бер ?ире ?итм?г?нлеге за?ир була!..

?тте инде, дустларым, ул ?тк?н эш, ни булса ул; инде эшлик саф, ачык к?зл?р бел?н… Сез ?зе?езне? х?ле?езне т?з?терг? тел?с??ез, х?зер сезг? тырыша торган вакыт т?мам ?итте… Ф?инн? м?галь госри й?сра[28 - Авырлык со?ында ?и?еллек т? була.].

VI. В??даны? бел?н килеш

1. «А?!» – дисе?, – без ник болай со??..

С?зне ничек башларга кир?к? Х?ер, болай башласам да ярый бит… Тугъры ?йтерг? яраганда, кинаял?рг? сыгыну н?рс?г??.. Татар болай ?ич а?ламас, т?ртеп к?рс?тм?с?? к?зен?… Китм?сен хак с?зг? ?ич к?ефе? сине?… Т?нкыйть – кир?кле ш?йдер… Ты?ламаса? бу н?сыйх?тне, язу бушка ф?кать…

Сине? бар д?ньяда к?рг?н газабы?, г?ман юктыр, бозык булганга ?аны?… И? начары: ?ан картайган, ??рн?рс?г? «барыбер» дип карый башлаган…

Бик югартын к?з салырга башладык ?хлакка без, кер к??елд? к?плегенн?н бармыйбыз ак якка без… ?хлак, в??дан, инсафларны с?реп чыгардык ист?н д?; бозылдык шулкад?р начар, уздырдык без иблист?н д?… Закон белг?н юрист юк безд? дип уйлау хата х?тта, печ?н, шалкан базарында закон сатканымыз бардыр… М?лган?т[29 - М?лган?т – т?б?нлек, явызлык.], пычрак в? ялган берл? тулган безне? эч; бар начарлыктан, бозыклыктан гыйбр?т безне? эш… Нифакъ[30 - Нифакъ – икей?злелек.] выставкасында к?п медаль алганымыз бардыр… К?нчелек, ?члек бел?н тулган татарлык, т?яп илтеп М?к?р??д? сатарлык…

Чабата? берл?, нинди м?нф?гать бар со?, ?д?п таптап?..

Билгеле, ??рбер агачлар да корырга башлыйлар, былбыл урынына оя тоткач башында каргалар.

2. Шаккатабыз тышкы зинн?тл?р, киемн?рг? карап… ??р матурда начар якны? берсе булгай… ?сте?д? ?йб?т кием булгач, сине? б?р??ге ген? ашаганы?ны кем бел??.. ?ан сатабыз, ?лл? нинди вак «тиен»н?рг? карап… Й?з сумны урлап килг?че угъры кеби, к?з салабыз чын с?з ?йтерд?н элек як-якка без. Бер с?з ?йтерг? саранлансак гакыллы ярлыга, г?л кеби с?зл?р ч?ч?без акчалы ахмакка без… Акчалар уйнарга д?ртне кузгатадыр шалтырап… Акча барда бар да дуст шул, бар да яр; акча исе чыкмый торса, бар да яны?нан таяр!..

Кешел?р ?зл?рен анчак с?ярл?р, б?хетсезл?рне? ?стенн?н к?л?рл?р…

Туктале, бер к?н килер д? ?йр?тер, ?лб?тт?, л?хет, миллионы? ул тар л?хетт? файда бирм?с… Анда хакимн?р д? алтыннарга ?ич алданмыйлар; анда адвокат та юктыр – акчага ялланмыйлар.

3. К?рм?гез бер яклы дип сез бу вафасыз д?ньяны; ул ике яклы: аны? бардыр ил?к ??м к?н ягы. ?йл?н?, к?пч?к кеби, байлык в? ш??р?т, м?рт?б?: син б?ген бай, б?лки, шайтаннан да ярлы ирт?г?!.. ?и?ан шатлык бел?н х?ср?тне бер ?ирг? ?ыйган…

Килс? тел?нче капка?а, каты с?зл?р берл? инсаниятен син таптама… Булса – бир, булмас ис?, ?айлап с?йл? булмаслыгын, сизми калма ак сакаллы картны? Хозыр Ильяслыгын!

4. Д?ресне с?йл?, …беркемн?н д? курыкма; сабыр бул, ч?нки си?а эшне? ?и?еле й?кл?нм?г?н…

Д?нья яратылганнан бирле ялганнар к?бесенч? тотылмый калган… ??р алдауга ышанмаска кир?к, алданма?ыз, каренд?шл?р, гафил улма?ыз… Алданма?ыз, болар сезне? дошманнары?ыздыр, болар тик ?з файдалары ?чен ген? тырышып, сезне ?сирлект?н чыкмасын дип тырышучылардыр…

Дустлар, тугъры юлдан китик… Барыбер без алданмыйбыз диг?ч алданмыйбыз!

5. Усаллык х?зин?се бик зур, ул – к?пме алса? да бетми…

?метсезлек, усаллык, в?св?с?л?р з?гыйфь ?анны тел?л?р ??м кис?л?р… Син ?зе?ч? изге эш эшлим диг?нд? халкы?а, ?лл? нинди былчырак баулар салалар гакълы?а: «Бу заман шундый заман, – дип, – бу вакыт мондый вакыт, син ?зе?не д?ньяда безне?ч? й?рт, безне?ч? тот…»

Кире кайтыр – т?керм? ?илг? каршы… Кире т?ште угы башына, Н?мруд атып баккан иде ??браилг? каршы…

Д?рест, ??рбер халыкта бар дорыр мондый кара й?зл?р… Алар ерткыч, алардан читт? бул син, алар барда, б?ре? бер якта булсын…

?ит?р, инсаф кир?к, инсаф кир?к… Ярлыкау эст?, ш?кер ит, т??б? кыйл… ?г?р рухы?ны ислах итми ?лс??, барыбер син газапта… Газап китми каберд? т?н чер?д?н…

Файдаланыйк ки?лект?н, ваз кичик мин-минлект?н… Б?лик без бер алманы биш кис?кк?… ?ыйналып м??лес ясыйк… Т?немез аерым булса да, бер ?ан булыйк.

6. Эч? халык суык дип т?, б?йр?м дип т?, эч? халык х?л?л дип т?, х?р?м дип т?; «Кытайский ?флисуннар яшьнект?», – дип, «Эчми ?тк?н яшьлек гомере ?р?м», – дип т?…

??мл?д?н берсе… М?кт?пл?рд? укыр чак… Мин… ?земне ??рвакыт мулла баласыча тотарга в? укыган китапларым ил? гам?л ит?рг? тырыша идем. М?с?л?н, берзаман… минем ил? к?решерг?… авылымызны? шактый могт?б?р кешесе килде, ?зе исерек иде. Ми?а килеп с?лам бирде – с?ламен кайтармадым, кулын сузды – кулын алмадым. С?б?бен сорадылар. Мин шулвакыт «Б?д?вам»ны?: