Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Исерекк? с?лам бирм?,
Ул бирс? ??м син алма… –

диг?н б?етен ярдым да салдым…

Д?нья булгач, кеше т?рле х?лг? кил? шул… ?хлаксызлык… Элект?н белг?нем х?лд? кешене? тышы яхшы, бозыклыгын эчене?… х?кем итмим, Ходай кыйлыр ?зе судын…

Безне? гомер уен т?гел, б?йр?м т?гел, ?ич кайгысыз кеше булса – ад?м т?гел! Бераз вакыт шатлык таба исерек кен?, ?з-?зен? ачы агу эчереп кен?…

??рм? монда, кайт иле??, иле?д? иген иг?рсе?;
Стаканы?ны ат итеп, бутылка?ны ?иг?рсе?…

Чынлап та, сукасын, сабанын, ?венен, хатын, бала-чагасын онытып эчеп утырган бер сала мужигына, шулай итеп, каладан кит?рг? ки??ш бирмич?, ни дип ?йтерг? кир?к?!

Эч? дустлар, ч?к?шеп, к?зне к?зг? тек?шеп; эчк?н була карчык та – ?зе бетк?н бет?шеп… Ушбу халык, кабак ничек ачылгач та, бик нык суга г?на?ы юк бутылкага, диеп а?ар: «Эче?д?ге суы? чыгар, аны? бел?н безне ?ылыт, безне сугар; эчт?н безг? бишм?т киерт, чикм?н киерт, к?чле х?мер! Сине? кулда зур ихтыяр»…

Кулда – бильярд, карталары, эчеп сыра, тарта бары: бетер? ?и?ел ата малы…

?г?р к?рс?? кызарган й?з аларда, бер д? алданма: «Оялгандыр», – дим? я?лыш, «?иб?рг?ндер», – дис?? – ??ля![31 - ??ля – д?реср?к.]

7. «Шайтан аздырган», имеш! «Юлдан яздырган», имеш! Кире татар, и? элек в??даны? берл?н килеш!.. Сезг? ??м безг? ни ?итм?г?н?.. «?гузе» дип кен? т?шм?с, муенга шайтан атланган…

Керл?н? ?ст-?стен? рух, ?ич хозур в??данга юк; ни с?б?пт?н ?ир й?зенд? т?нг? – мунча, ?анга – юк?!

Без ул милл?тк?… ?з сур?тен ?зен? к?рс?тик… К?зге каршысына китерик… Милл?т к?рсен… ?з рухыны? матур ягын в? идеалыны? изге ик?нен халык к?згесенн?н ?з к?зен? к?рс?тк?н чакта к??еле тулмаган кеше таш й?р?кле булырга тиештер… Л?кин авызы кыйшык кешене? авызын туры к?рс?тм?г?н ?чен к?згене атып б?рм?сен…

?и?ел уй, й?з кызарткыч т?рле хисл?р, сезг? ме? л?гън?т! Яш?, тугъры караш, т?пле гакыл, ме?н?р яш?, хезм?т!.. Безне? б?йр?м ит?рг? хакымыз юк.

VII. Исламны? миллиятне сакларга кушуы табигый

1. Безл?рне туры юлга к?ндерг?н Коръ?н ик?ндер… А?лангачтын Коръ?нд?ге бик к?п серл?р, ?з-?зенд?н агаралар дини керл?р…

Ислам бит хак дин, ? хаклык, ?ичшиксез, гел ?стен булыр.

2. Исламны? миллиятне сакларга кушуы табигый… Билгеле ки, дин кешел?рд?н аерым т?гел…

Кешел?р бел?н берг? динн?р д? изелдел?р; м?селманнар – исламны, христианнар Гайс? динен ташлады.

3. Наданлык таптамасын – яньчелербез, кал?мг? каршы бармыйк – ч?нчелербез. Кал?м – х?кем й?рт?че ?ир й?зенд?, аны? бел?н ант ителг?н «Н?н» с?р?сенд?… Ушбу ?ир булды б?тен м?с?едл?рне? д? м?с?еде…

Болар бит исламга тер?к, безг? боларга таянырга кир?к… К?чсезл?рг? ипт?ш, к?члел?рг? ?ит?кче, болар – б?тен ислам инануларын ачыктан-ачык к?рс?т?че…

Кал?м – б?ек, кал?м – д?р???ле; Ходайны? теленд? ант урынында ул. Кал?м – данлы, кал?м – шанлы; кал?м ул – чирг? д?ва, кайгыны юар сабындыр…

Исламны? миллиятне сакларга кушуы табигый улдыгы кеби, кызганырга лаек инсаннарны да ифрат д?р???д? кызганырга кушуы да табигыйдер…

Дин дим?к – бетм?с-т?к?нм?с бер х?зин? ул.

4. Ш?ригатемез – Коръ?не х?дистер, Коръ?не х?дис т? кыям?т барачак, анда бер д? шик-ш?б?? юктыр…

Без, «Хат?мен-н?биин» аятен? иман итк?н м?селманнар, ?ичбер вакыт Печ?н базарыннан п?йгамб?р в? м?з??б башлыгы эзл?м?ск? тиешлемез…

Ниг? курка бу татар, кузгалса дини м?сь?л?? Барсы кыркылдый тавыктай: «Дин кырак! Д??ри кырак!..»

??р кешене? ?з хезм?те в? х?л?л к?себе ил? тапкан бер телем икм?ге юк ш?ригатьл?р чыгарып, ф?л?н кеше – кяфер, ф?л?н – фасикъ[32 - Фасикъ – бозык.], син ген? яхшы дип мактап яхшы булудан артыктыр.

5. Динле булып к?рен? – бик яхшы бер к?сеп ул… Бер кешене кяфер дип й?р? бик зур кабах?тлектер. Газиз иман капкасыны? ачкычы сезне? кулы?ызга бирелм?мештер. Сез ?зе?ез тел?г?н кешел?рне иман капкасыннан кертеп, тел?м?г?нне – чыгарып ?иб?р?г? нинди права тапты?ыз? Юк, сезд? бернинди д? права юк.

6. Наданлык с?б?пле к?ферг? т?ш? ?и?ел инде… Бер д? исе?ез китм?сен: М?кк?и М?к?рр?м?д?ге к?гъб? янында г?на? кыйлу м?мкин булган шикелле, Киевтагы монастырь янында саваплы эш кыйлу м?мкиндер…

Сугыша Ин?ил бел?н Коръ?н, дил?р; алдый алмаслар халыкны юк бел?н – монда х?зр?тл?р сугышмый поп бел?н!..

Вакытсыз азан ?йтк?н м?зинн?р яис? вакытсыз чирк?? каккан звонарьлар була инде…

Хак Т??рене? каршысында килешмидер т??ар?тсез намаз ил? корбансыз ха?…

Килешмидер Коръ?н уку, т?сбих ?йт? ф?хеш-в?хш?т берл?н тулган бер хан?д?… Фахиш тавыш, фахиш рух, фахиш к?й! Фахиш м?гън?! Мен? шулар безне? ф?хшиятсез, пакь м?селман т?рл?рен? кереп утыралар…

?йд?, дустлар, бер тибр?ник, акны Т??ре яклар бит… Караны бер к?н каралтып, акны бер к?н аклар бит…

Артка бакма, …идеал ?аман да алда ул; алга барганнарга тик табыла табылса – Алла ул!

7. М?х?мм?д динен яклаучы!.. Бу эшл?рд? з?хм?тл?мик муллаларны, дин эшенд? башчы иттек без аларны… ?ит?р дин исеменн?н кеше талау, ?ит?р ш?ригать исеменн?н халыкны каралту, ?ит?р болганчык суда балык тоту! Батсын фанатиклар!

8. ?итми мыр-мыр х?тем – чын, саф Коръ?н кир?к… Телсез муллалар берн?рс? ?йтм?кче булалар, л?кин, а?, наданлык, иренн?рен селкет?л?р д?, берн?рс? д? ф??емл?нми.

9. Ялганчылар, гам?л сатып ашаучылар, …?зл?ре яхшы а?лап ?итм?г?н н?рс?не балаларга укытып, ислам балаларыны? гомерен ашаган х?лф?л?р, …барлык ?имм?тл?рен[33 - ?имм?т – юмартлык.], ??мм? гайр?тл?рен трахтирларда, м?йхан?л?рд? ген? к?рс?тк?н байлар… И явызлар!.. Динне хурлады?ыз, м?селманлыктан к?лде?ез! Галимн?рне танымады?ыз. Тугъры с?йл?г?нн?рне кысты?ыз, изде?ез… ?авап бире?ез!..

К?п?-к?ндезге алдануларга безне? ?аныбыз ачынганга игълан ит?без[34 - Игълан ит? – белдер?.] ки, кадерле халкымыз бу кеби пычрак бер гасырда, т?рле базарларда в? х?рч??н?л?рд? мисез башыннан п?йгамб?рлек сатучы т?рле кешел?рг?… ышанмасыннар иде. Н??ат, ?ан р?х?те в? тугъры юлны андый кешел?рд?н т?гел, анчак гыйлем в? м?гъриф?тт?н ген? эзл?сенн?р иде.

10. ??за бирми халык ?ич т? г?на? эш, яшерен эшл?рг?… ??залау камчысын бирг?н г?на?лы ул халыкка кем? Т?гел, юк. Бирм?г?н ?ичкем; Ходай – гадил[35 - Гадил – турылыклы.], Ходай – хаким!.. Хак Т?гал? н?рс? кыйлса ирке бар.

11. Ашау-эч? ?чен к??еле? борчылмасын. ?зе?не «байлардан ярлы» дип санама; тыр-тыр итеп б?лешл?рг? й?герм?… Тук корсак укуга бик йомшак, бик чукрак буладыр… Б?леш бел?н гыйлем берг? ?ыелмас, комсыз кеше ?лг?нче тыелмас… Комсызлык – т?б?н, бик т?б?н сыйфат ул… Кир?к анчак яш?р микъдар ашарга, кир?кми тик ашарга дип яш?рг?… Т?н ?стерс?? – ?и?анда, бер д? шиксез, фил булу м?мкин… Азыгы?ны Алладан ?мет ит…

Х?зр?тл?р, х?ттин узмагыз!

12. М?эмин булса?, чын м?эмин бул – намазы?ны калдырма…

Безд? ?омга к?нн?рг? д? бер д? игътибар юк: ул к?нне? б?йр?млеге бер д? к??елд?н хис ителми; халкымыз, б?ген ?омга, б?ген б?йр?м, дип, я?а киемн?р киеп, руслар якш?мбене олуглаган кеби олугламыйлар…

Б?гъзел?ребез бик суфи, к?н д? биш намаз укый – бурычка й?з ме? алгач, аны кес?г? салгач.

13. Мулла да, ахрысы, ф?решт? т?гел, аны? да остабик?се бар, бала-чагасы бар, фатир т?лисе бар – ни эшл?сен, ачка ?лсенме?..

Ну, болай булгач, мулла гаеплеме? ?лл? безне? милл?т гаеплеме? ?лб?тт?, милл?т гаепледер…

Бер мулла биш вакыт намазда, ?омгаларда, гаетл?рд? имам тора, никах, талак эшл?рен карый, казыйлык ит?, туганнарны, ?лг?нн?рне, никахланганнарны яза. Шул арада ук м?др?с?г? кереп м?д?ррис т? була… Зиратка да бара. ??, бер кешег? бу кад?р хезм?т бирелсен д?, ул кешег? ни ?чен жалование алу д?рест булмасын?!

??в?л бер кешег? шулкад?р эш бир? д?рест т?гел, инде бирелг?ч, а?ар жалование бирмич?, тел?ндереп й?рт? д?рест т?гел. Бер култыкка ике ?гез башы сыймавы, бер к?йм?че ике к?йм?не? койрыгын тота алмаганы ??ркемг? м?гъл?м була торып, бер муллага ?лл? тагы 20 т?рле эш бирг?нн?р. Шулай булгач, ул мулладан нинди укыту, нинди и?ти?ат, нинди х?ер к?т?рг? кир?к?