Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

– Шунысын да онытмыйк, безне? шагыйрьл?ребез ватанын Идел буе т?б?кл?ре бел?н ген? чикл?рг? ярамый, б?ек ?с?рл?р и?ат итк?н ?дипл?ребез б?тен т?рки д?нья буйлап сибелг?н.

Г. Т. Поэзия эзл?рг? булганда, Иделне? югары ягыннан бигр?к, т?б?н тарафы муафикъ.

– Алай гынамы, шигъриятебез географиясе колачлап бетергесез.

Г. Т. Бу с?зл?р… болай гына, с?з ?ае чыккач кына с?йл?нде.

– Татар язма ?д?биятыны? башланышын г??д?л?ндерг?н шагыйребез Кол Гали ?зе ген? д? чикл?рне? бик шартлы булуын раслый. С?з у?аеннан ?йтк?нд?, аны? б?тен кыйтгаларны кичк?н м?ш??р ?с?ре н?къ мен? Т?б?н Иделд? и?ат ителг?н. Сез ?леге поэманы? йогынтылы к?чен? ничек ишар? ясап ?т?сез ?ле?

Г. Т. «Йосыф-Ягъкуб китабы»ны? к?ен к?йлим…

– Безне? татар шигърияте, XVII й?зд? я?а к?т?релешк? юн?леш алып, XIX гасыр башында милл?т гамен? якынаюда чын борылыш ясаган. М?с?л?н, Габдел?аббар Кандалый аны? д?ньявилык традициял?рен ныгытуга, сур?тл?? чараларын баетуга зур ?леш кертк?н. Сезне? фикерегез, б?лки, башка т?рледер.

Г. Т. Габдел?аббар ?л-Кандалый ?ф?ндене? шигырьл?ре ул кад?р ?к т?галлекъсез[80 - Т?галлекъсез – б?йл?нешсез.] булмаса да, шактый ?д?пк? в? ?д?биятка хилаф ?ирл?ре бардыр.

– Сез аны? Каюм Насыйри т?зеп чыгарган «Ф?ваки?ел-??л?са фил ?д?бият» исемле хрестоматия-д?реслекк? кертелг?н шигырьл?ре буенча гына х?кем й?рт?сез сыман. Башка шагыйрьл?рг? карашыгыз нинди?

Г. Т. Суфи Алла?ияр в? Утыз Им?ни х?зр?тл?ре берт?рле назымлырак шигырь с?йли белмешл?р ис? д?, тик т?саувыф бабында[81 - Т?саувыф бабында – суфыйчылыкка б?йл?нешле.] гына с?йл?г?нн?р.

– Бу очракта с?з к?р?штереп, б?х?ск? д? керерг? була. ? сезне?ч?, аларга н?рс? ?итм?г?н со??

Г. Т. ?г?р ул ?ф?ндел?р д?ньяга в? аны? халкына да бераз илтифат итеп… китк?н булсалар, х?зерге к?нд? исемн?ре тагы да артык х?ер ил? зикер ителер иде.

– Татар халкыны? тарихы ерак гасырларга китк?н. Дим?к, аны? милли м?д?нияте д? бик борынгы саналырга хаклы. Олы ?д?биятыбызны? б?р?к?тле чишм? башы да н?къ мен? шигъри ?ирлект?н с?л-сут алган.

Г. Т. Ник со? безне? татарлар, д?ньяда шулкад?р гасыр гомер итеп, бер ??нлер?к шигырь яза алмаганнар?

– Болай кистереп ?йтерг? хакыбыз бармы ик?н?! ? бит ?ле Кол Галиг? кад?р д? шигъри и?атка тартылган затлар байтак булган ласа. Монда с?б?пл?рне ачыклау сорала.

Г. Т. ?лл? телд?н с?йл??чел?р булып та, язып алучылар булмыйча, ул шигырьл?р шагыйрьл?ре берл? берг? каберг? к?мелдеме? Ихтимал, шулайдыр, язып алучы булмагандыр.

– Инде якынрак чорларга кайтыйк…

Г. Т. ?ле ист?н чыккан ик?н, тагы бер ярты казакъ, ярты татар Акмелла х?зр?тл?ре бар ик?н. Ул да шигырь язган… Безне? 17 октябрьд?н со? м?йданга чыккан ике б?ек шагыйрьл?ремез ?рн?кне шул м?рх?м Акмелладан алганнар булырга кир?к.

– Сез 1905–1907 елгы инкыйлаб дулкынында к?т?релеп чыккан шагыйрьл?р М??ит Гафури бел?н Н??ип Думавины к?зд? тотасыз к?к.

Г. Т. Д?рест… ??р тарафтан яхшы ук шагыйрьл?р баш к?т?рдел?р. Моннан со? да к?т?релерл?р.

– Т?нт?релеш басымы астында кабул ителг?н патша манифесты (1905 ел, 17 октябрь), башта беркад?р хокукый ?и?еллекл?р китерс? д?, аяусыз реакция елларында аларны? барысы да кире тартып алына. Д??л?ти алдау гал?м?те к?пл?рне? ?метен ?зг?н. Мен? сез 1912 елны? апреленд? Уфага барып кайтырга ният кылгансыз. Кал?мд?шегез М??ит Гафурины ниндир?к кыяф?тт? к?рдегез?

Г. Т. Ул ми?а караганда да ?уашланган в? д?нья тарафыннан басылган кеби к?ренде. Аны? бел?н безне? ??г?м?без к?п вакыт к?зл?р аркылы гына кыйлына иде. Читт?н безне караган кеше, икемезне ?ле ген? хисапсыз каты шаярып, со?ра аналары кыйнап, бер минут элек кен? ?ылаудан туктаган балаларга охшатыр иде.

– К?пт?н к?решм?г?н ике шагыйрьне? очрашуы нишл?п алай килеп чыкты со??

Г. Т. Нишлик со?? Шаярыр идек – ?ле ген? язмыш ханым кыйнаган; ?ылар идек – ?ле к?зд?н яшемез д? кипк?н… ?йе, ?ле к?зд?н яшемез д? кипк?н. Кил?ч?кт?ге шатлык – яки ерак, яки юк.

– «Милл?тк? файда урынына зарар» исемле фельетоныгызда ?леге д? баягы М??ит Гафурины? аерым тематик ?с?рл?ре, т?г?лр?к ?йтк?нд?, «Кызларга махсус милли шигырьл?р» ??м «Ирл?рг? махсус милли шигырьл?р» диг?н ?ыентыклары т?нкыйть ?з?ген? алынган. А?а сезне? «т?рт? башы» тиеп узган очраклар башка кайбер м?кал?л?регезд? д? к?зг? чалынып кит?. Х?тта ?ле бер хатыгызда да: «Мин… М??ит Гафурины? «булмый» урынына «булмай»ларын терпеть не могу», – дип, ч?нечкеле т?ст? иск?ртеп ?тк?нсез. ??рх?лд?, туры Тукайны? бу шагыйрь хакында б??ал??ле гомуми фикере бардыр бит?

Г. Т. Кир?к булса, ?йтеп бир?м… Ш?хс?н минем шагыйрь ?ф?ндег? «р?хм?т»т?н башка с?зем юк…

Милл?те булганга татар,
Ул да булган бер татар…

Ш?б??сез, ул – милл?т кешесе. Аны? ?чен ?аны фида!

– Сезне? С?гыйть Р?миевк? карашыгыз т?рле температура ?зг?решл?ре кичерг?н. ?леге затны? холык-фигыленд?ге сыйфатлар нинди ген? чагыштырмада булмасын, аны? ш?хесен? туры килеп торган талантын барыбер таныйбыз.

Г. Т. М?гън?сен а?ларсы? инде… Баланы? атасы, анасы, агасы, апасы, даясе – ??мм?се д? аны? ни берл? в? ничек уйнаганын дикъкатьлеч? тикшер?л?р ??м шуннан баланы? зурайгач кем булачагына в? ни к?сеп ит?ч?ген? х?кем ит?л?р… ?г?р кайвакыт бала ипт?ш балаларына яис? ?зенн?н бернич? яшь зуррак кыз балаларга: «Мин т?ти бит, ??» – дип, с?альл?р бирс?, апасы шундук: «Бу энем, Алла боерса, С?гыйть Р?миев кеби поэт булыр», – дип, алдан х?б?р бир?.

– Сезне? С?гыйть Р?миевк? язган м?гъл?м хатыгыз иск? т?ш?. «Мин бит сине? шикелле саф, коеп куйган поэт кына т?гел…» диг?н атаклы с?зл?регез, валла?и, ?ле ген? с?йл?п ?тк?н хик?ят бел?н бер ?к вакытта ?йтелг?н кебек тоела. Татар шагыйрене? нинди булырга тиешлеген билгел?м? р?вешенд? а?латып бир? алгансыз.

Г. Т. Гайб?тчел?р шикелле мактанып ?йтмим… ??р ни ис? ниятем г?з?л бит.

– Килеш?сездер, С?гыйть Р?миев эчт?лек ??м форма ?лк?сенд? шактый ук эзл?нг?н шагыйрьл?р ??мл?сен? кер?. Шушы юн?лешт?ге кайбер гам?лл?ре бел?н ул ?д?би ??м?гатьчелект? б?х?сл?р д? китереп чыгарды.

Г. Т. Бетм?де шул… Р?миевне? шигырьд? шау-шуы.

– Сезг? яхшы м?гъл?м, «Идел» газетасы редакциясен? килг?н тезм? ?с?рл?рг? С?гыйть Р?миев анализлар да ясаган, С?гыйть С?нч?л?й кебек шагыйрьл?р и?атына да ?з югарылыгыннан б?ял?м?л?р бирерг? ??рь?т итеп, безд?ге шигырь ?лч?ме м?сь?л?сен? карата кайбер кызыклы фикерл?ре бел?н д? уртаклашкан.

Г. Т. С. Р-не? в?зенн?р тугърысында артык лаф сугуына исегез китм?сен. ?ле без татарларда теория словесности в? шигырьл?р ?чен хорей, дактиль-ф?л?нн?р ясалмаган чакта, в?зен в? гармониял?р т?рлеч? булса да зарар юк, ф?кать м?гън? кир?к, г?з?л ифад?[82 - Ифад? – а?лата бел?.] кир?к.

– ? гомум?н алганда, С?гыйть Р?миев – ул…

Г. Т. …тумыштан ук голувият аралаш ?зс?зле булып туган кеше.

– Болай ?йт? бераз с?ерр?к, ?лб?тт?. Шулай да, голувият диг?не б?еклекне а?лата. Чамасын белеп эш итк?нд?, ?зс?злелек т? кир?к л?баса. Дим?к, С?гыйть Р?миевк? бирелг?н ?леге кыска б?ял?м? тел?с? кемг? т?теми торган булып чыга.

Г. Т. Булса булсын инде…

– Тагын бер С?гыйть турында беркад?р с?йл?шеп алыйк ?ле. А?арга сез: «Сине мин ??р тугърыда сад?дил[83 - Сад?дил – гади, эчкерсез.] кеше таптым», – дип белдерг?нсез. Тукайны? мондый б?ясе сир?к затларга эл?кк?н. А?лагансыздыр, с?з С?гыйть С?нч?л?й хакында бара.

Г. Т. Х?рм?тле С?гыйть С?нч?л?й ?ф?нде… Тукта, бер мактыйм ?ле дип уйладым.

– Сез аны мактап кына калмагансыз, кайвакыт т?нкыйтьл?п т? алгансыз бит. М?с?л?н, С?гыйть дустыгыз Джордж Байронны? «Шильон м?хб?се» исемле поэмасын т?р?ем? кылгач, мондый эшк? «…ирт?р?к, к?чегезне? микъдарын ?лч?мич?р?к тотынганга охшыйсыз», дип иск?ртк?нсез.

Г. Т. ??в?лд? 4–5 с?тырлык шигырьл?рне асыл шагыйренн?н калышмаслык д?р???д?, г?з?л в? н?фис чыгарырга тырышырга кир?к иде. Мен? С?гыйть Р?миев Пушкин «П?йгамб?р»ен, мин ф?кыйрь д? Лермонтов «П?йгамб?р»ен т?р?ем? иттек. Безне? икебезнеке д? шактый шома чыктылар. Шулай да без ?ле олуг поэмаларга тотынырга батырчылык ит? алмыйбыз.

– Анысы шулайдыр, тик С?гыйть С?нч?л?йне? хезм?тен юкка чыгарып булмый бит. Аны? максаты изге – шигърият с?юче милл?т в?килл?рен д?нья ?д?бияты ?????рл?рен? якынайту.

Г. Т. Г?л кадерен былбыл белер, асылташ кадерен – белгече… М?ш??р инглиз шагыйре лорд Байронны? исемен ишетм?г?н кеше аздыр дип уйлыйм; исемен ишет?чел?р булса да, яшь ?д?биятымызда аны? ?с?ре д? к?ренг?не юк иде… Мен? шушы б?тен д?ньяга «байронизм» м?з??бен тудырган в?, б?гъзе к?чсез кешел?р к??еленд? туып та, аларны? к??ел в? кал?м ягыннан га?излекл?ре с?б?пле, д?ньяга чыга алмый яткан б?ек, югары в? г?з?л бер хисне руи з?минг?[84 - Руи з?мин – ?ир й?зе.] агызып ?иб?рг?н кешене? кулга алырлык бер?р ?с?ре безне? татар телен? к?черелг?не бар идеме? ?лб?тт?, юк иде. Инде бу бурычны С?гыйть ?ф?нде ?т?де.

– Безне? ??г?м?д? ничектер ?зенн?н-?зе «байронизм» м?з??бе иск? алынды. Форсат чыккан чакта сорап ?т?сем кил?: сез ?леге т?шенч?не ничек а?латыр идегез? Безг? якынрак ?ирлект?н чыгып, ?лб?тт?.

Г. Т. Пушкинны? яртыдан артык гомере… Байрон ??напларына т?кълид[85 - Т?кълид – ияр?.] в? аны? рухыннан ил?ам эст?? бел?н ?тмештер. Хис, м?гъл?мат в? к?чле рухы бел?н Пушкиннан калышмаслык Михаил Юрьевич Лермонтов х?зр?тл?ре ?зене? гали бер шигыренд? шушы с?тырларны яза:

Лорда Байрона бы достигнуть я хотел!..