Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. М?х?ррирл?р д?, китапчылар да минем х?зерге «а?»ым в? самокритикам ул шигырьл?рд?н гали ик?нен бел?л?р иде. Мин ?зем д?: «Л?кми чир, авырып та булмый, ичмасам!» с?зл?рен? бара-бара, рухани б?лм?мне берт?рле тазартырга вакыт эзли идем в? ?аман, Алла юл ачар ?ле, дип ?метл?н? идем. Мен? Алла юл ачты, «б?лм?» себерерг? бушадым. Себереп т? чыгардым.

– Д?р???гезне т?шерерд?й ?с?рл?рд?н арынгач, ?аныгыз бераз ?и?еллек кичердеме?

Г. Т. ?й, ?ир й?зенд?ге т?рек баласы, – галимме син, х?кимме син, падиша?мы син, тел?нчеме син, – инде мин сине ?ем? кертерг? оялмыйм, инде син кем булса? да, мин си?а такмак китабымны… ??дия ит? алам. ?ле к?пт?нме, бер?? диваннарымны? берсен кес?сенн?н чыгарса, калтырый идем. Кешел?р алдында укып ?иб?рс?л?р, б?ркемне д? кимич?, урамга кача идем. ?аннан кадерле кешемне, шул такмакларымны сораса, м?хр?м ит?рг? м??б?р була идем.

– И?атхан? чистарып калгач, я?а уй-ниятл?р тугандыр.

Г. Т. Тиз арада ?зем браковать итм?г?н в? ?зем яраткан шигырьл?рд?н ?ыеп, 400 с?хиф?лек зурлыгында р?семле бер м??муга чыгарырга карар бирдем.

– Гомумил?штереп караганда, ?зт?нкыйтьне? мондый д?р???д?ге ?рн?ге д?нья ?д?бияты тарихында очрамыйдыр.

Г. Т. Булып-булмавында минем эшем юк.

– Китап ?зерл?вегез турында ачыктан-ачык белдереп ?ттегез. ? бит ?ле сезне? ахырына ?иткерелм?г?н, укучыларга в?гъд? ителг?н бер эшегез бар – м?гъл?м «Исемд? калганнар»ны? икенче кис?ген язу. И? ??в?л ?йтс?гез ик?н: ?леге автобиографик ?с?рг? ничек алынасы иттегез? Сез ?зегез хакында т?фсилл?п с?йл?рг?, башкаларны? к?зен яшьл?ндерерг? тел?мисез л?са.

Г. Т. Бу «Исемд? калганнар»ны язуыма башлыча с?б?п бернич? наширл?рне? минн?н т?р?ем?и х?лемне язып бирерг? ?тен?л?ре булды. Мин аларга туганымнан алып х?зерге яшем? кад?рле т?р?ем?и х?лемне кыска гына р?вешт? язып бир? нияте ил? кулыма кал?м алган идем, ?лл? ничек с?з озынга китте.

– Х?терлисездер, зурдан кубып башланган ?с?р кечкен? Апушны? Уральскига барып ?ит?е, т?г?лр?к ?йтк?нд?, Гали?сгар ?изн?гез ?ене? икенче катына к?т?рел?егез бел?н чикл?неп кала. Д?ресен ?йтик, «Исемд? калганнар» бик гыйбр?тле килеп чыккан, аны бер тында укып чыгарга м?мкин. Кызганыч, шагыйрь ш?хесен тулырак ачарга ярд?м итк?н документаль б?ян ни ?чендер укучыларга яртылаш кына барып ирешк?н.

Г. Т. Монда ?кенерлек х?л юк. Ф?кать сабыр кир?к. Килер заман, ??р язучыны? ?зен, с?зен в? ш?хси тормышын ин?сенн?н ?ебен? кад?р тикшереп чыгарлар ?ле.

– Монысына шикл?нмим. Кил?ч?кт? шулай эшл?нер. ?мма Казан чорына сезне? к?злект?н караш ташлау я?а буыннар ?чен д? кызыклы булыр иде.

Г. Т. Минем ??р минутым б?тен д?нья б??асен? тора. Ми?а х?зерге вакыт кадерле. Х?зерем шулай м?гън?ле булганда, ми?а кил?ч?кне-мил?ч?кне уйлау х?рам иде… Ш?хси тормышымны «ярты т?ш»к? охшатуымны Казанда минем ничек в? ни р?вешт? к?нн?р ?тк?р?ем? ша?ит булган кешел?р, ?лб?тт?, а?лыйлар. Б?т?нн?р бик а?лап ?иткерм?с?л?р д?…

– Н?къ мен? шулар ?чен ?с?рне? д?вамын язарга иде.

Г. Т. Казан бит, ахры, ?аман кайныйбыз… Бушап булмый… Вакытым аз.

– К?п эшл?г?н кешег? вакыт табыла ул.

Г. Т. ?ле минем авырудан башка эшем юк… Терелс?м, ?лл? н?рс?л?р язармын ?ле.

– Сезне? бер м?кал?гезд? «Килсенн?р, ул шанлы в? намле кал?мн?рен уйнатсыннар!» диг?н чакыру бар. ?зегез яхшы бел?сез, кал?м уйнату ?чен ??в?л м?йдан кир?к. Алшарт м?гън?се салынган к?нд?лек матбугат м?йданы. Гомум?н, ?д?биятны? барлык жанрлары буенча табигый ?сешен газета-журналлар эшч?нлегенн?н башка к?заллап булмыйдыр. ?г?р 1905–1907 елгы инкыйлабтан со? 30 дан артык матбугат басмасы барлыкка килг?н ик?н, алар с?з с?нгатене? я?а к?т?релешен т?эмин ит?д? ?зл?ренн?н гаять зур ?леш кертк?н бит. Шулай т?гелме?

Г. Т. Д?рест… Газеталар, журналларны к?нн?н-к?нг? кат-кат к?б?йтик… Газетаны? файдасы кат-кат сыналган ич д?ньяда… Газета – ти?д?шсез н?рс?… С?зл?ре д? эн?е кебек тезелг?н… Ул ??ркемг? ?з теленд? т?шендерер… Укыганнарга – тотынып бара торган ?еп т?сле… Журналны? к?газе – сезне? ?чен к?зге, алдыгызда яктыртылган чыраг ул. Алла мондый журналларны? арттырсын санын.

– Байтак еллар т?рле редакциял?рд? эшл?п алган кеше буларак, ?леге с?зл?регезд?н р?х?тлек кичердем. Газета-журналларны? асыл ???миятен ?темле итеп а?латтыгыз. К??елегезг? аеруча хуш килг?н милли басмаларны атап ?тм?ссезме?

Г. Т. Газеталар к?п… Мин ??мм? ислам газеталарын ?аным кад?р с?ямен.

– Т?гаенр?к ?йтк?нд?…

Г. Т. ?ч ??рид?[99 - ??рид? – газета.] ш?п дил?р: «Йолдыз» в? «?л-ислах», «Вакыт»…

– ?йб?т газеталар саны ?ч кен? т?гелдер.

Г. Т. Милл?тк? фикерл?шерг? ирек бирг?н «Фикер»…

– ? «Т?р?еман» газетасы?

Г. Т. Азат итте милл?тне ул д?ртсезлек ??м ялкаулыктан.

– Ш?кер, безне? газета-журналларыбыз байтак. Аларны? к?пчелеге милл?тк? хезм?т к?рс?т?не ?зл?рене? беренчел бурычы итеп саный. ? кал?м уйнатканда, т?рлесе килеп чыга. К?нд?лек матбугат басмалары бел?н язышкан чакта аралар да бозылгалый, кайберл?рене? и?тимагый тотрыксызлыкка бирел?е милл?тп?рв?р ?дипл?рне? гайр?тен д? чигер?. ?зара м?дхиял?р укышып кына гомум т?р?ккыйг? ирешеп булмый. Мен? сезне? аяусыз кал?м очы да бик к?п газета-журналларны? горурлыгына тиеп ?тк?н. Кыскасы, аларны? бакчасына шактый таш атарга, б?гъзел?ре бел?н х?тта низаглашырга ?лгерг?нсез. ??рбер матбугат басмасы ?зенч? и?ти?ат кыла. Сезне? ка?ка??ле к?л?егез к?бр?кк? китм?г?нме ик?н?

Г. Т. Не грешно смеяться над смешным… ?фкяре гомуми[100 - ?фкяре гомуми – ??м?гать фикере.] берл? уйнарга ярамый.

– Килеш?сездер, к?нд?лек матбугатны ??рьяктан ?стер? эшенд? абун?чел?р м??им буынны т?шкил ит?. ? аларны? д?ньясында т?рлелек х?кем с?р?. Югары интеллектлы укучылар була. З?выксызлары да юк т?гел. Со?гыларыны? ихтыя?ын яхшы бел?сездер.

Г. Т. Аларны?… л?зз?тл?н? в? т?м таба торган н?рс?л?ре т?б?н в? тупас н?рс?л?рдер.

– Шунысы бик аяныч, ?леге катлам т?б?нлеген? т?шк?н аерым басмалар да бар.

Г. Т. Мин ?земезне? арамызда бер журнал, бер газета бел?мен ки, болар, т?мам-т?мам шул «м?хт?р?м м?шт?рил?ре»не? тел??л?ренч?, ?д?п таптап, яхшук акчаланып в? файдаланып торалар. Б?лки, алар, ?зл?ренч?, милл?тк? файда ит?мез, ди торганнардыр.

– ? милл?тк? файда ит?р ?чен, бини?ая зур к?ч т?геп, кара эш башкарырга кир?к бит. Мондый ?итди басмаларны чыгарырга рухи ?ирлек кен? т?гел, олуг максатларга ирешерлек д?р???д? матди нигез д? сорала.

Г. Т. Акчаларга ихтыя? бардыр.

– Милли матбугатны халыкка хезм?т иттер?д? меценатлар да булышлык к?рс?т? ала.

Г. Т. Татар бае газета с?йми.

– Ошбу тема хакында с?йл?шк?н чакта ничектер келт итеп к??елг? килде: сез м?н?с?б?т белдер?егезне к?тк?н аерым затларга ?авапны газеталар аша бирерг? яратасыз бугай. Д?рсе гыйбр?т булсын ?ченме?

Г. Т. Газета битл?ренд? бер кешег? с?йл?нг?н с?з б?тен д?ньяга с?йл?н?.

– Халык гаме бел?н яш??че ?дипне, ?лб?тт?, милли м?гариф м?сь?л?л?ре борчымыйча калмый. Бу табигый д?, ч?нки ??рбер кавемне? кил?ч?ген билгел??че варислар нигез т?рбияне гомуми белем йортларында ала. Укыту барышында ??рн?рс? м??им. М?кт?п д?реслекл?рене? камиллеге аеруча ???миятк? ия. Бу ????тт?н сезне? уку китаплары ?зерл?? эшен? алынуыгыз милл?тен кайгырткан ??рбер кал?м ??елен? ?рн?к булып тора. Мондый игелекле бурычны ?т??г? ничек шулай кереш?се иттегез?

Г. Т. Мин м?кт?пл?ребезне?… минн?н ярд?м к?тк?нен к?рдем. Мин мо?а салкын кан бел?н карый алмадым. М?кт?п китаплары язарга башладым.

– Сезне? рус ?д?бияты ?рн?кл?рен? б?йле р?вешт? язылган ?с?рл?регез д? а? офыкларын ки??йтерлек укыту программалары тал?пл?рен? туры килеп тора.

Г. Т. Мин иттифакый[101 - Иттифакый – очраклы р?вешт? ген?.] гына т?р?ем? итк?н в? икътибас ителг?н шигырьл?рем татар м?кт?бенд? беренче урынны алачак булды. Шулай булгач, мин, ?з шигырьл?ремн?н ч?пл?теп, башкалардан м?кт?п китабы яздырганчы, ?лл? нинди ш?кертл?рне к?р? торып баетканчы, бу эшк? ?зем тотындым.

– К?р?м, бу ?зенч?лекле д?реслекк? кертелг?н авторлар исемлегенд? ?итди и?атлы Н??ип Думави да бар. Х?тта сезг? киз?нг?н Зариф Б?шириг? карата да ?з тарафыгыздан ки? к??еллелек к?рс?терг? карар кылгансыз. ?с?рл?р нинди принцип буенча сайланды?

Г. Т. Мин анда Н??ип Думавины? «Сугыш», Б?ширине? «Балалар тел?ге» исеменд?ге шигырьл?рен, ?зен? ?ич т? ???мият бирмич?, ф?кать м?гън?ви яклары яхшы булганга к?р? ген? алдым.

– Безд? кир?кле эшне алдан к?реп алу, шу?а к?ч салу омтылышы ?итеп бетми.

Г. Т. ?земезне? я?а ?сеп килм?кт? булган милли ?д?бият бакчамыздан ?ыеп, яшь балаларымыз кулына шуны? ч?ч?кл?ренн?н ясалган бер ч?ч?к б?йл?ме (букет) тоттырмак к?пт?н ?к безг? лазем иде… «М?кт?пт? милли ?д?бият д?ресл?ре» китабыны т?ртип иттем. Монда… ?д?бият г?лл?ренн?н бер?р-бер?р ч?чк?л?р алынды. Безг? сабый балаларымызны? кулында мо?арчыга кад?рле булган ?рекм?н, кычыткан в? балтырганнарны алып, алар урынына шушы китап кеби ч?ч?к б?йл?мн?ре бирерг? тиештер… Балаларымызны? к?зе г?з?л н?рс?л?р к?рерг? в? борыннары да хуш в? татлы исл?р исн?рг? иял?шсен… Бу китап ?чен мин ?земч? яхшы в? матур дип белг?н кыйтга в? шигырьл?рне ген? сайларга тырыштым.

– Г?з?ллек т?шенч?сен? басым ясавыгыз, ?лб?тт?, д?вамлы максатларны к?зд? тотадыр.

Г. Т. Кечкен?д?н г?з?л н?рс?л?р укыган балаларны? к??елл?ре д? назик в? л?тыйф[102 - Назик в? л?тыйф – нечк? ??м г?з?л.] булып, анчак г?з?л в? м?катд?с н?рс?л?рне ген? с?юч?н буладыр. Моны? киресенч?: кечкен?д?н тупас в? ямьсез н?рс?л?р к?реп ?ск?н балаларны? язгы ачык к?к кеби саф к??елл?ре томанланып, рухлары яхшыны в? начарны аермый, ??рн?рс?г? бертигез караучы буладыр.

– ??в?лгел?р иск?ртк?нч?, ашаган белми, тураган бел?. Шундый бини?ая рухи т?гам ?зерл?р ?чен безне? татар ?д?биятында нигъм?тл?р ?ит?рлекме со??