Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. ?д?биятымызны? и? г?з?л кыйтгаларын гына сайлап яки сайларга тырышып та в? г?з?л булып та балалар рухына килешм?слекл?рен калдыра торып та, …шушы «М?кт?пт? милли ?д?бият д?ресл?ре» кеби олуг бер китап м?йданга куярга м?мкин ик?нен к?рг?ч, яшь ?д?биятымызны? байлыгына в? ки?леген? х?йран иттем в? шатландым.

– Гад?тт?, мондый ?т? д? ?аваплы бурычны башкарган чакта ниндидер сыналган кагыйд?л?р буенча эш ит?рг? кир?к.

Г. Т. Бер ч?ч?к б?йл?менд? кайсы т?ст?ге ч?ч?кне уртага в? кайсысын читк? кую в? бер альбомда да кайсы р?семне кайсы битк? сыйдыру бик ул кад?р ???миятле булмаганы кебек, бу китапта ф?кать ямьсез т?хрират[103 - Т?хрират – язма ?с?рл?р.]керм?вен? ген? тырышылды. Шулай да булса, ягъни м?гъл?м бер м?сл?к тотылмаса да, педагогиканы? «?и?елд?н авырга» кагыйд?сене бераз игътибарга алынып, китапны? башына а?лавы ?и?ел, сад? гыйбар?ле шигырьл?р в? кыйтгалар куелып, авыррак гыйбар?лел?ре м?мкин кад?р арткарак кичектерелде. Шигырь в? кыйтгаларда булган б?гъзе читенр?к с?зл?рне а?латыр ?чен, с?хиф? т?бен? ш?рех т? т?шерелде.

– Безл?рд? уку китаплары т?з? тир?сенд? элек-элект?н с?з к?р?штер?л?р тынып тормаган. ?зебезне? рухи м?мкинлекл?рне танырга тел?м??, милли нигилизм чалымнары да к?з?телг?н.

Г. Т. Ни с?б?пт?ндер, бу к?нг? чаклы м?кт?п в? м?др?с?л?ремезд? милли ?д?бият в? ана телемезг? берт?рле курку аралаш н?фр?т бел?н карыйлар иде. Бик искед?н бирле килг?н бу караш, м?кт?пл?рд?ге сабыйлар башына урнашып, алардан аларны? балаларына диг?н кеби, б?тен милл?темезг? тамыр ??йг?н иде. Шунлыктан безне? м?х?ррирл?р в? шагыйрьл?ремезне? к?з яшьл?рен? манчып язган кал?мн?рендин чыккан ?с?рл?рен? «ч?п» дип в? язучысына да «эшсез» дип кен? карыйлар иде.

– К?рен? ки, ?леге хрестоматияне т?зег?н чакта бернич? максат к?зд? тотылган.

Г. Т. Бу китапны т?ртип итк?нд?, мин ??р никад?р балаларны? рухларына азык бир? в? аны т?рбия ит?не беренче максуд итеп тотсам да, икенче тарафтан, ?д?биятны? м?кт?пк? кер?е аркасында, а?ар гомум милл?т тарафыннан ???мият бирелм?сме в?… ?д?бият Русия м?селманнары арасында тиешле кад?р таралып китм?сме диг?н ?метем д? бар иде.

– Игътибар итмич? м?мкин т?гел, сезне? уку китабы т?з? у?аеннан ?йтелг?н с?зл?рд? балаларга карата зур кайгыртучанлык к?рс?т?егез сизелеп тора. ?зегезне? шулар яшенд?ге чагыгыз бер?р ничек иск? т?шк?лиме?

Г. Т. Сабый вакытын сагынмакта ??р шагыйрь д?, ачы-т?мле хыялдыр бу ??р шагыйрьг?.

– А?лашыла. ? мен? кысаларга сыймаган балалар м?кт?п «тоткынлыгы»ннан биг?к разый т?гел.

Г. Т. Сабый чакта к??елсезл?нг?нем бар мин д?… Ачылды юл, ирек алдым. Эчемн?н н?рс?л?р уйлыйм: «Мен? шатлык ми?а, – дим, – мин х?зер тормыш бел?н уйныйм. Шаярырмын, тел?рс?м нишл?рем, уйнар, к?л?рмен, – дим, – б?тен м?кт?пт? тоткынлыкларым бурычын т?л?рмен», – дим.

– ? ?метегез акландымы со??

Г. Т. «Гомер итм?к» дим?кне? м?гън?сене а?ладым чынлап.

– Яш??не? асылы, сезне?ч?, нид?н гыйбар?т?

Г. Т. Т?л??… бурычны Т??рем? ??м халкыма.

– ?зегез д? а?лагансыз: мондый м?катд?с вазифаны ?т?? татар баласына ?и?ел бирелми.

Г. Т. Б?хетлемен шушы х?лд?н, б?т?н бер х?л д? к?тмимен, шушы юлдан ризамын, башка т?рле юл да тотмыймын.

– Бишк? кад?р ??рбер бала – патша, дип раслый халык. Л?кин тома ятимлект? ?тк?н балалык елларында сезг? падиша?е-?гъзам х?зр?тл?рене? кадер-х?рм?тен татырга язмаган. Шулай булуга карамастан балачагыгыз сагындыра ик?н.

Г. Т. «Ниг?, – дим, – изге м?кт?пт?н, сабый чаклардан аерылдым?»

– Чыннан да, бини?ая авыр язмыш сынауларын горур р?вешт? кичеп, сез халыкны? ?з шагыйре д?р???сен? к?т?рел? алгансыз. Михн?т чиг?л?р артта калган. Алда нил?р кичер?се Алла?ка гына м?гъл?м. Бу ????тт?н Раббел гал?мин х?зр?тенн?н ни-н?рс? хакында гозерл?неп сорар идегез?

Г. Т. И, К?к! Ал ?анымны, тик, зин?ар, алма ш??р?темне…

– Фани д?ньядагы дан-д?р??? барысыннан да ?стенмени? Бу ш??р?тп?р?стлек т?гелме со??

Г. Т. С?альл?р ?авапсыз калмасын… Минемч?, онытылу, тиб?рел? – ?лемн?н яманрак. ?зем ?лс?м д?, газиз исемем ?лм?сен, югалмасын; минем тырышлыгым ??м эшл?рем бушка китм?сен.

– Фикер с?решенн?н сизелеп торганча, аерым теманы ?з?кк? алган ?леге ??г?м?без барышында ниятл?нг?н барлык сорауларга да ?авап бирелде кебек. Ошбу с?йл?ш? вакытында сезне? и?атка тартылуыгыз да, бары ?зегезг? ген? хас язу ?зенч?лекл?регез д?, ерак гасырлардан килг?н ?д?биятыбызга гамьле карашыгыз да, аерым ?дипл?рг? м?н?с?б?тегез д? шактый тулы ачылды. Инде ??г?м?безг? нокта куеп, йомгаклау с?зе ?йтс?гез иде.

Габдулла Тукай. Актык с?з буларак шуны ?йт?м… Безд? ?д?бият бар, ??м д? бай ?д?бият!

Т?Р?ККЫЙГ? ЧАКЫРА ТОРГАН МУЗЫКА Г?З?ЛДЕР

?ирд? яш??че бер ген? халыкны да ?ыр-к?йсез к?з алдына китереп булмый. ? татарны бигр?к т?. Аны? насыйп кылынган т?къдире д? к?йле итеп язылгандыр сыман. Чыннан да, гаять ?зенч?лекле мо? бел?н ?ртелг?н ?ыр безне ?лмисактан бирле кил?ч?кк? озатып бара. Анда б?тенесе д? я?гыраш таба: кайгы да, шатлык та, ышаныч та… ?г?р татар шагыйре ?зене? фидаи гомерен мо?лы бер ?ырга ти?ли ик?н, ?леге образлы билгел?м? газиз кавемебезне? ?тк?н юлына да туры килеп тора. Гомум?н, олы язмышлы шагыйрьл?рне? ?зл?рен д? ?ыр-мо?нан аерырга м?мкин т?гел. Габдулла Тукайны гына мисал итеп китерик. «?ырласа? да, ?егет, ачы ?ырла» кебек с?зл?рд? и?атыны? асыл рухын сиздереп ?тк?н ?дип, белг?небезч?, т?рле у?айдан язылган м?кал?л?ренд? музыка с?нгатебезг? кагылышлы м?сь?л?л?рг? карата да ?трафлы фикерл?рен белдерг?н. Халык ?ырларын ?ыю бел?н д? ш?гыльл?нг?н ул, шушы теманы ?з?кк? алып, х?тта ??м?гатьчелек алдында махсус лекциял?р д? укыган. Аны? ?ырларга яратуы да к??елд? соклану уята. А?лашылганча, безг? «Туган тел» гимнын м?катд?с мирас р?вешенд? калдырган Тукаебыз татарны милли музыка эшч?нлегенд? д? т?р?ккый югарылыкта к?рерг? тел?г?н. Сезне? игътибарга т?къдим ител? торган чираттагы ??г?м? моны? шулай булуын тулысынча раслар дип уйлыйбыз.

– Безд? шагыйрьне ?ырчыга ти?л?? ерак гасырлардан бирле кил?. Х?тта «колагына аю баскан» кал?м ??еле д? ?зене? язганнарында «?ырлау» с?зен кат-кат куллана. Табигый ки, к?черелм? м?гън?д? файдаланыла торган ошбу метафорик к?лим? сезне? тезм?-ч?чм? ?с?рл?рд? д? ?лед?н-?ле к?зг? ташлана. ?лб?тт?, аларда ясалма купшылык сизелми, ч?нки авторны? шулай т?крар кылырга тулысынча хокуклы булуы, ягъни Тукайны? ?ыр-мо?ны нечк?л?п а?лавы безг? яхшы м?гъл?м. ?ст?вен? аны? туры м?гън?д? ?ырларга яратуын да бел?без. ?йд?гез, маэстро, с?зне шуннан башлыйк ?ле. ?ырчан булуыгыз турында ?зегезд?н ишет?се кил?.

Габдулла Тукай. Мин кечкен?д?н ?к ?ырчы идем. Кайда ишетс?м д?, ?ырлау тавышын салкын кан бел?н ты?лый алмый идем.

– Туган ягыгыздагы Кырлай авылы сезне т?шл?регезг? кереп й?д?т?, монда ?тк?рг?н еллар и?-и? якты хатир?гез булып саклана. Шулай т?гелме?

Г. Т. К??елле чаклар!.. Ул авылны?, – ?ич онытмыйм, – ??р ягы урман иде.

– ??нн?т мисалындагы урманнар! Монда…

Г. Т. Монда бульварлар, клуб ??м танцевальня, цирк та шул; монда оркестр, театрлар да шул, концерт та шул.

– Яралы ?аныгызны? татлы кичерешл?ре шулайрак г?ман кылырга эт?р?: сезне? к??елегезд? гомер буе шытым биреп торган ?ыр-мо? орлыклары н?къ мен? шушы авылда – исеме ?к «?ырлай» с?зен? аваздаш булган ?кияти Кырлайны? ?т? б?р?к?тле ?ирлегенд? салынмады мик?н?

Г. Т. Мин ??й к?не урман буена ат ашатырга килг?н яш?смер Гайнетдин в? С?йфетдинн?рне? д? ?ырларын ты?ладым… Аларны? ут ?йл?н?сен? утырышып ?ырлаган ?ырлары ??м д? мо?лы к??елл?ренн?н чыккан хиссият утлары минем й?р?гем? т?эсир ит?л?р иде.

– Шагыйран? н?ти?? ясап ?йтк?нд?, ?г?р к??елг? сандугач кер? ик?н, андый зат ?ырламыйча т?з? алмый. Х?терлисездер, «Мотыйгия»д? белем алып й?рг?н елларда, а?лашылганча, сезд?ге ?ырчылык сыйфаты ки?р?к ачылган. ?аек м?др?с?л?ренд? ?тк?рел? торган кич?л?рд? д? ?леге с?л?тегезне к?рс?терг? туры килг?н. Анисимов к?ле, Чаган ??м Урал елгалары буенда да, м?гъл?м Ханская рощада с?йран итк?нд? д? ?ырлап ?иб?рерг? яраткансыз. Ш?рикл?регез раслаганча, ирт?-кич т??ар?тхан?г? юынырга т?шк?ч, муенга с?лге урап, папирос тарткан х?лд?, к?йл?п алу гад?тегез д? булган. Ян?ш?гезд? балалар, ?лк?н ш?кертл?р ??м х?лф?л?р тормаган очракта, ?лб?тт?. Х?тта ?ле бервакыт кече Газиз? тумагызга: «Апай, минем белм?г?н ?ырым юк», – дип мактанырга да ??рь?т итк?нсез…

Г. Т. М?др?с?д?к мине ?ырчы дил?р иде… Х?лф?л?р, кече атнакичл?рд?, бер кадак сим?нк?, ярты кадак чикл?век алып ясаган м??лесл?рд? д? мине онытмыйлар иде. Мин, самавыр артына гына утырып, алар кушкан к?йл?рне ?ырлап бир? идем, шул ?ырларым б?раб?рен? х?лф?л?рд?н бер?р уч сим?нк? ??дия кылына иде. Мин, кулымдагы сим?нк?не бетк?нче яргач, тагын ?ырлый идем… Кечкен?д?н ?к к??елем? урнашкан ?ырулар с?йм?кемн?н минд? туган телемезне с?ю тугъды.

– Бакса?, татарны? с?екле «Туган тел» ?ыр-м?дхиясен язар ?чен кир?кле хиссият ?ирлеге к?пне колачлаган калеб катламнарында мен? кайчан ук ?зерл?н? башлаган ик?н…

Г. Т. Яш?сен туган тел!

– ?ырларга ярату бел?н берр?тт?н сезне? ш?кертлек елларында ук халык ?ырларын терк?п баруыгыз, х?тта мондый игелекле эшк? башкаларны да тартуыгыз м?гъл?м. Аларны? бер ?леше, биш к?лт?г? тупланып, китапларыгызга да кертелг?н. «Халык мо?нары» исеме бел?н аерым ?ыентык та чыгаргансыз. Сезне?ч?, н?рс? ул халык ?ыры?

Г. Т. Халык ?ырлары – безне? бабаларымыз тарафыннан калдырылган и? кадерле в? и? б??але бер мирастыр. ?йе, бу – кадерле мирас, кыймм?тле мирас!.. Халык ?ырларыны? шулай ?????р в? якутлардан да кыймм?тле берн?рс? булганы ?чен д?, аларга ???мият бирерг? кир?к. Аларны югалтмаска и?ти?ат ит?рг? кир?к. Белерг? кир?к ки, халык ?ырлары – халкымыз к??елене? ?ич т? тутыкмас в? к?г?рм?с саф в? раушан к?згеседер. Бу – берт?рле сихерле к?згедер. Ч?нки халыкны? бер ген? ?ыруын тотып нечк?л?с??, ш?б??сез, аны? хал?те рухиясен, н?рс? уйлаганын в? ни хакында нинди фикерд? ик?нен белеп буладыр.

– Шундый караш х?кем с?р?: халык тарафыннан яратып кабул ителг?н ?ырлар да бернич? гасырдан артык яш?ми ик?н л?баса. ?йтик, Алтын Урда заманнарына нисб?т ителг?н ?ырны ишет? к??елд? нинди ген? уй-хисл?р уятмас иде югыйс?. К?й-мо?нарыбыз язмышы хакында сезне? фикерегез нинди?

Г. Т. ?ырулар в? к?йл?ремез тугърысында тарихи в? ?саслы[104 - ?саслы – нигезле.] м?гъл?мат бир? алмыйм… Минем образованием бик бала р?вешт? – малютка булып калган. Юк аны? тоткан н?рс?сен куптарырлык кулы. Юк аны? уйлаган в? сизг?н н?рс?сен д?лилл?р берл?н с?йл?рлек теле. Юк аны? караган н?рс?сен аркылы тиш?рлек к?зе… Эшне? музыка в? аны а?лау м?сь?л?сен? ?ит?ч?ге сизел?… Шул с?б?пт?н ???ал?темне бил игътираф[105 - ???ал?тне бил игътираф – наданлыкны тану.], ул хакта к?п с?йл??д?н туктыйм… Ч?нки минем (надо признаться) ?лег? кад?р опера дип ?йтк?н н?рс?д?н д? ??нл?п х?б?рем юк.

– Берн?рс?не д? а?ламаганга салышкан кечкен? ш?керт булып кыланмагыз ?ле, бу тормышта к?пне к?рг?н зуп-зур шагыйрьг? ?верелг?нсез бит инде. ?н?, атаклы М?к?р?? ярминк?сенд? «С?йяр» артистлары ?чен махсус программа т?зеп, аларны «Беренче сада», «Икенче сада» к?йл?рен? эстрадага чыгарып ?ырлаткансыз да…

Г. Т. Калдыр ?ле шуларны!

– Исегезг? т?штеме? Анда Гали?сгар Камал бел?н Габдулла Кариев та булган. К?з алдына кил?: ?ырчыларны? ??мм?се д? кызыл ф?ст?н. ? сезд? – з??г?р ф?с. Халыкка артыгыз бел?н торып, капельмейстер шикелле, ?р-я?а ансамбльг? дирижёрлык ит?сез… Музыкада ?зегезне «малютка»га ти?л?рг? кир?кми. Болай булгач, сезг? х?тта маэстро дип т? энд?шерг? м?мкин ич!

Г. Т. ?мма ?з роленд? булмаган кеше к?мит со?!

– Ярминк? чорында «Двухсветная» кунакхан?се бел?н вакытлыча идар? итк?н Тимерша ?ф?нде Соловьёв кечкен? ген? пианино куяр ?чен ясалган с?хн?сенд? сезл?рд?н шактый оста файдаланган. Ху?а ашау-эч?не т?рл?тк?н шикелле, репертуарыгыз да ?зг?реп торган. Концерт бер атна д?вам итк?н.

Г. Т. Кемне? чанасына утырса?, шуны? ?ырын ?ырларсы?…

– Шулай да халык ?ырларыны? яш??ч?нлеге турындагы сорауга я?адан игътибарны юн?лтеп алыйк ?ле.