Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. Ие… Минем бел?н б?х?сл?ш?чел?р д? тизр?к табылыр.

– Т?рле яман хисл?рг? бирел? ад?м баласына гына хастыр. И?ат ??елене? ил?амлы к??еленд? ис? кыллар чагыштырмача к?бр?к кебек тоела. ??м алар нечк?р?ктер д? ?ле. Шу?а к?р? килешсез с?зл?р кал?м иясене? н?зак?тле калебен?, аны? рухи хал?тен? аеруча ярсулы т?эсир ясарга м?мкин. ?г?р кемне? д? булса яманатын сатуда изгег? тартучы кал?мг? кад?р файдаланыла ик?н… Х?ер, н?ти??сен ?зегез чамалыйсыздыр. ?чл?н?л?р д? еш к?з?тел?. К?нчелек тамыры да бик тир?нг? китк?н…

Г. Т. К?нчел?р сине? т?р?ккые?не к?рс?л?р, ?б?да[89 - ?б?да – бертуктаусыз.] ?рерл?р. ?мма син аларга карама, ?з юлы? берл?н бар. ?рерл?р д? туктарлар… Син аларны кемн?р дип таныйсы??!

– Мондый очракта Коръ?н К?римне? «Ф?лак» с?р?сенд? иск?ртеп ?телг?нч?, «…к?нчел кешел?рне? х?сетлегенн?н Алла?ка сыенамын», дип ?йт? кир?ктер.

Г. Т. Алла сакласын!

– Т?чел?н? итеп кабул кылмагыз, сезг? рус ?д?бияты гына т?гел, д?нья классикасы да яхшы таныш. Башка халыкларны? кайбер кал?м иял?рен х?тта юн?леш бир?че роленд? к?рг?нсез.

Г. Т. Мокът?бислект?[90 - Мокът?бислек – ияреп язу.]Жуковский – зур остазым минем.

– Б?т?н шагыйрьл?рне? и?ат ?рн?ген? д? зур х?рм?т бел?н каравыгыз м?гъл?м. М?с?л?н, Александр Пушкин бел?н Михаил Лермонтов ?с?рл?рен?.

Г. Т. Шигъре Лермонтов в? Пушкин – олуг саф ди?гез ул… Х?зр?ти Пушкин в? Лермонтов ?г?р булса Кояш, Ай кеби, нурны алардан икътибас итк?н[91 - Икътибас ит? – файдаланып язу.] бу баш.

– Кемг?дер ияреп язу м?сь?л?сенд? ?зегезне беркад?р кечр?йт?сез шикелле. Сез алар арасында торырлык шагыйрь бит.

Г. Т. Х?зр?ти Пушкин в? Лермонтов, Тукай – ?ч йолдыз ул…

– ?зен горур итеп тойган халык шагыйрен?, минемч?, ?хлакый кысалардагы мондый мин-минлек килешеп тора. Чамасын белг?н очракта данлау да файдалы.

Г. Т. Оригинальный н?рс?не мактау табигыйдер… Аязымны сатып алдым а?ым, яшем бел?н!

– Ихластан язылган «Пушкинга» исемле багышлауда сез, «Сине? шигыре? к?ен? агач, таш бии», дип, аны? ?с?рл?рен? бик ?зенч?лекле б?я бирг?нсез.

Г. Т. Бием?слек итеп язу кимчелек шагыйрь кешег?… Шулай булмады ис? шагыйрьг? кем ??йк?лл?р куяр?

– Исемн?ре атап ?телг?н ?леге шагыйрьл?р т?рле рухи ?ирлект? т?рбиял?неп, аларны? ??ркайсы т?къдир х?кеме буенча т?рле яш?еш шартларына куелган. ?йтик, Александр Пушкинны? авыл диг?не д? бай ?тисенн?н калган утар булган…

Г. Т. Х?зр?ти Пушкин авылда язды ?з «Евгениен», мин ис? ?ырлыйм ф?кать монда б?р??гене? к?ен.

– Бу р?вешле ?з-?зен кимсет? Тукайга б?тенл?й т?с т?гел.

Г. Т. Шунда да к?рмим ?земне ?ич т? Пушкиннан т?б?н.

– С?йл?ш? барышында телг? алуыгыздан к?ренеп тора – «Евгений Онегин» романы сезг? яхшы таныш. ?ичшиксез, ул к?ренекле ?с?рл?р ??мл?сен? кер?. ? бит а?а тартым шигъри романнар тудырырга м?мкинлек бирг?н ?ирлек, охшаш сюжетка нигез булырдай х?л-вакыйгалар безне? татар тормышында да бар.

Г. Т. Бер поэма хакында башымда… т?рле хыяллар й?ри. Ф?кать зи?ен варить итеп чыгарганы юк ?ле… Хыялым – татарча, татар рухында, татар геройлары бел?н д?ньяга бер «Евгений Онегин» чыгарудыр.

– С?з с?решенн?н а?лашыла ки, м?ш??р ?с?рл?р и?ат ит?р ?чен абруйлы ?д?би к?чл?р д? кир?к. Мондый ихтыя? сезг? сизел?ме?

Г. Т. Безне? милл?т т? Пушкиннарга, граф Лев Толстойларга, Лермонтовларга мохта?.

– Русны? олпат ?дипл?рен санап ?тк?нд?, м?ш??р Толстойны да иск? т?шердегез. Очраклы х?лме, ?лл? т?гелме, сез аны? исемен и?атыгызда бик еш, т?г?лр?к ?йтк?нд?, т?рле у?айдан 31 тапкыр телг? аласыз. Бел?ебезч?, шигъри китапларыгызда «Толстой с?зе» дип исемл?нг?н берд?й с?рл??х?ле 2 ?с?регез, шулай ук «Толстой с?зл?ре» ??м «Толстой фикере» диг?нн?ре д? бар. Аннары Лев Толстойны? бай и?атына т?р?ем?че буларак та м?р???гать ит?сез. Монда симпатия сизелеп тора.

Г. Т. Безг? ят-чит телд?ге изге фикерне т?р?ем? биш вакытта биш намаз к?к керде инде фарызыма. Бу «Толстой с?зл?ре»н д? хасладым[92 - Хаслау – багышлау.]буш вакытыма, к?п вакыт мо?лы к??елне? саф, аяз, хуш вакытына. ?йтм?гез: «Ул – иске с?з…»

– Укыгансыздыр, «Идел» газетасыны? 1910 елгы 315 нче санында С?гыйть Р?миевне? «Лев Толстой намен?…» шигыре басылган. Форсаты килг?ч иск? т?шер?ем. Ихлас бел?н ?йтегез ?ле: аны? ?леге багышлавы ничегр?к килеп чыккан?

Г. Т. Б?тенл?й тозсыз, в?зенсез, ямьсез, бигр?к холостой выстрел.

– Яраткан ?дибегезне? ?лемен ничек кабул иттегез?

Г. Т. Куркынычлы, ?з?к ?згеч х?б?р фаш булды. Толстой вафат!.. Андреев, Максим Горький, Потапенко, Куприн, Сологуб, Мережковский, Григорий Петров, Скиталец в? гайре, в? гайре б?тен Русияне? м?хт?р?м м?х?ррирл?ренн?н тезелг?н м?бар?к т?сбихне? очындагы бисмилласы, М?рьям анасы яки имамы ?зелде.

– Изге дисбед?ге м?р??нн?р байтак ?ыела ик?н. Бу ????тт?н «М?бар?к т?сбих ?зелде» диг?н ?леге м?рсияне нилект?н ч?чм?д? язасы иттегез?

Г. Т. М?сь?л? бик зур – сыйдырмый тар шигырьл?р ?лч?ве.

– Сез т?рле у?ай бел?н башка кал?м ??елл?рен д?, ?йтик, рус шагыйре Семён Надсонны да телг? алып ?т?сез. А?а карашыгыз нинди?

Г. Т. Мин мо?арчы жизнерадостный кеше булганга, б?тен гомерен ?ылап ?тк?рг?н Надсонны с?йм?дем. Белмим, х?зер укысам – ни булыр.

– ? Иван Никитин, сезне?ч?, нинди ис?пт? тора?

Г. Т. Никитинны? фитрый таланты, минемч?, Пушкиннан ким т?гел…

– Л?кин… Шулай ?йтерг? ?ыенасыз бугай. А?а н?рс? ?итм?г?н со??

Г. Т. Ф?кать ул т?ртипле образование алып, гакылын в? рухын кир?генч? т?рбия ит? алмаган. Бу – шактый кир?кле фактор.

– С?гыйть С?нч?л?йг? язган бер хатыгызда Иван Тургенев та иск? алына. Дим?к, сез аны? атаклы романын укып чыккансыз булып чыга?

Г. Т. Тургеневны? к?йсез язылган «Отцы и дети» ?с?ре прозамыни?

– ??рх?лд?, авторы прозаик санала бит.

Г. Т. Анда в?зен рамкалары бер д? юк. ? между прочим – поэзия!

– ??г?м?не? ш?хесл?рг? багышланган ?лешенд? байтак исемн?р атап ?телде. ?дипл?рне к?з алдына китереп бастырган чакта аларны? кайберл?рен? беркад?р б?я д? бирелде. Ничек уйлыйсыз, к?п гасырлык татар ?д?биятында и?ат к?чл?ре ?ит?рлекме ик?н? Х?ер, котылгысыз ихтыя?ны иск? т?шерг?н ?леге сорауны ??рбер халык в?килен? д? бирерг? м?мкиндер.

Г. Т. Безне? милл?т т? башка милл?тл?рне? т?р?ккыйл?рен? с?б?п булган чын м?х?ррирл?рг?… мохта?.

– Бер караса?, кал?м иял?ре ишле к?рен?. ?мма с?з с?нгате ??елене? вазифасы ?с?рл?р язудан гына тормый бит. ?зегез ?йтмешли, ул «общественный деятель» буларак та ?з милл?тен? хезм?т ит?рг? тиеш. Тынгысыз ?д?би барышта т?пк? ?игелеп тартырга… Мондый язучылар ис? к?п т?гел кебек. Шул ук вакытта б?ртекл?п саналырга тиешле чын халык улларыннан узгынчы м?нф?гатьл?р хакына м?гън?сез фидаилык ?мет ит?л?р д? бар.

Г. Т. Безд? м?х?ррирл?р т?мле хыялларга корбан булырга т?гел, кир?к эшл?ремезг? д? аздыр… Солдатны? ?стен? д? шинель, астына да шинель, баш астына да шинель диг?н шикелле, алай тартсак та, шул бер-ике м?х?ррир, болай сузсак та, бер-ике язучыбыз гына булмасын.

– К?р?м, сез ?леге м?сь?л?г? д? бик ?итди карыйсыз ик?н.

Г. Т. М?х?ррирл?р гаск?рл?р кебидер: сугышка чыкканда, запас гаск?ребез булмаса, ?сир булырмыз, хур булырмыз.

– Сез к?заллаган олпат м?х?ррир-язучыларны к?б?йт? ?чен ил-к?н тормышында м??б?ри алшартлар тудырылырга тиеш: ??рт?рле с?нгать ??елен? и?ат иреге бирел?, к?нд?лек матбугат м?йданыны? ихтыя?и иркенлект? булуы, милли ?д?бият белемене? югары баскычта торуы ?. б., ?. б. ?лб?тт?, шушы м?гъл?м ис?пк? керг?н т?нкыйтьне? д? зур ?д?биятка ??рьяктан т??г?л кил?е лазем.

Г. Т. Т?нкыйть – кир?кле ш?йдер.

– Т?нкыйть кал?м иясен? ген? т?гел, китап с?ючел?р ?чен д? м??им.