Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Г. Т. Нинди ?с?рл?рне укымак кир?к? Моны сайлый белерг?, т?нкыйть булмаса, м?мкин т?гелдер. Ч?нки а?ар яхшы рисал? табу б?тенл?й борчак басуы ?стенд? бер билгел?нг?н борчакны табу кад?р читендер. Ул ?с?р, м?с?л?н, ун ел кад?р ни л?кте шуны укып, зи?енен? т?рле-т?рле р?вешт? язылган файдасыз рисал?л?рне? м?ф??мн?рен[93 - М?ф??м – м?гън?.] урынлаштырса, мондин со? а?ар бер файдалы рисал? очраса да, ул аны? м?гън?сен й? б?тенл?й а?ламас, й? ?ичн?рс?г? д? татбикъ ит?[94 - Татбикъ ит? – яраштыру.] алмас. ?г?р бер рисал?не укып та тиз ген? т?нкыйтен д? табып алса, а?ар бик у?ай буладыр.

– ?с?рг? б?я бир?чед?н д? зур ?зерлек тал?п ител?.

Г. Т. Т?нкыйть ит?чене? д? кем очрады шул булуы тагы ярамыйдыр. М?нт?кыйд булыр ?чен, ?лб?тт?, ?зл?ре д? ?д?бият гал?менд? к?п ат уйнаткан т??риб?ле в? ?хлаклы ад?м булуы матлубтыр[95 - Матлуб – тал?п ител?.].

– Т?рле т?нкыйтьчел?р була: с?нгать ??еле кебек ил?ам табып, ф?нни нигезд? фикер й?рт?чел?р д?, башка ?д?би жанрларда алдыра алмыйча, ?тен сытучан «белгеч»к? ?верелг?нн?ре д?… Ачы т??риб? раслаганча, т?нкыйтьл?? ?и?ел, б?ял?? авыррак. Бернинди эш к?рс?тм?г?н килеш т?нкыйтьк? алынучылар да байтак. Алар теге яки бу ?с?рне ?йтерсе? хата табар ?чен ген? укый. Сез мен? мондый м?т?т?нкыйтьчел?рг? ничек м?р???гать ит?р идегез?

Г. Т. Ярый, язучылар, сезне?ч?, начар ??м яраксыз кешел?р булсын, л?кин сез ?зегез милл?тк? н?рс? эшл?дегез? Милл?тне? х?зергесе ??м кил?ч?ге ?чен файдалы ч?чм? яки тезм? бер?р н?рс?гез бармы? К?рс?тегез, бер тапкыр тикшереп карыйк та, башкаларны? язганнары б?тенл?й ташлансын, онытылсын.

– Т?рлед?н-т?рле с?б?пл?р аркасында ?зара т?нкыйть итеш? олпат ?дипл?р арасында да башланып кит?ч?н. Шулай т?гелме?

Г. Т. Яхшы инде… берсе барлык язганымны читк? себереп т?км?с?.

– Кемн?рне к?зд? тотасыз?

Г. Т. Берсе бар, дустым минем, ??рбер с?зе ?ткен кылыч: ?ил тегерм?нен к?р? д?: «А?, суы юк!» – дип куя; су тегерм?нен к?р? д?: «Пар, буы юк», – дип куя. Ул тота ат койрыгын да: «Бу – озын сач!» – дип куя. «Тик ниг? башта т?гел, т?нкыйтьк? мохта?!» – дип куя…

– Б?л?ем ?чен гафу итегез, сез ошбу с?зл?рне ?леге д? баягы Габдид?н, ягъни Галим?ан Ибра?имовтан з???р к?леп ?йт?сез бит. Ян?д?н уйлап куясы?, сезне? арадагы м?гъл?м низаг шактый тир?н?ерг? ?лгерг?н ик?н.

Г. Т. Исе?ез китм?сен… Милл?т ?зе аерыр.

– Кабатлап ?йт?м, т?рлеч? т?нкыйть ит?л?р к?з?тел?. ?н? Зариф Б?ширине? «Ч?кеч» журналында басылып чыккан памфлет яки фельетоннарында Габдулла Тукай шигъриятене? д?р???сен т?шерг?н тупас кинаял?р шактый очрый. Ул х?тта шагыйрьлегегезг? ?зенч? шик белдереп, сезне т?р?ем?че итеп кен? к?рс?терг? тели. Язышкан газетагыз «?л-ислах»ны да «юл у?аеннан» т?нкыйтьл?рг? ?лгер?, ?дипл?р Фатих ?мирхан бел?н Гали?сгар Камалга да эл?г?. ?зегез нинди карашта торасыз, мондый тотрыксыз язмаларны? авторына нигезле ?авап бирелерг? тиешме?

Г. Т. ?з гаебен ?зе белг?ндер ?ле… Калсынчы – шундай юк бел?н; борча атмак к?лкедер тау-таш ватарлык туп бел?н… Юкмыни, язса?, югары н?рс?л?р?

– Сезг? м?гъл?м булганча, «Шура» журналыны? 1911 елгы 18 нче санында шагыйрь С?гыйть С?нч?л?йне? бер рецензиясе басылып чыккан. «С?гыйд В?къкас» т?х?лл?се бел?н бирелг?н ?леге т?нкыйть м?кал?сенд? сезне? «Мияубик?» исемле шигырегез, нигезд?, у?ай б?я ала. Табигый ки, анда ?с?рне? ?итешсезлекл?ре д? санап ?тел?, атап ?йтк?нд?, кайбер рифмаларны? оешып бетм?вен? игътибар юн?лтел?.

Г. Т. С?гъде В?къкас ?ф?нде… ике юллы татар шигыренд? бер юлны? ахыргы с?зе «н?рс?г?» булып, икенчесене? ахыры «м?сь?л?» булуын в?зне шигырь ????тенн?н д?рест к?рми… Кагыйд? астына ?ыярдай «Кавагыйде лисан» – «Теория словесности» м?йданга килм?г?н булса да, мин «н?рс?г?» бел?н «м?сь?л?»не? в?зен булырга яраганлыгын д?гъва ит?мен… ?ичбер шагыйрь, шигырене? бер юлы ахырын «такмак» дип язгач та, кал?мен колагына кыстырып, мич арасыннан кыштыр-кыштыр «шакмак» эзл?п й?рерг? м??б?р т?гелдер. Шулай ук… бер юл ахырын «сукмак» дип туктаткач та, ?йалдына чыгып, «тукмак» эзл?рг? бурычлы т?гелдер. Такылдамак бел?н тезм? с?з с?йл?м?к икесе башка-башка булырга кир?к.

– ?ле ген? с?з у?аеннан телг? алынган ?д?бият теориясе кал?мд?ш дустыгыз Фатих ?мирханны да ??леп итк?н бугай.

Г. Т. Ф. ?. к?пт?н бирле «Теория словесности» язып маташа. Мин д? а?ар шул эшт? азрак файдалы булмакчы булам. Шулай итеп, ик??л?п, б?лки, шигырь в?зенн?ре хакында бер кагыйд? в? т?ртип чыгармабызмы дип торабыз.

– Бераз гына читк?р?к киттек шикелле, т?нкыйть х?лл?ре хакында с?йл?ш? идек. Сезне? ?с?рл?рне б?ял?рг? омтылып язылган ??рт?рле м?кал?л?рд? гадел-риясыз р?вешт? х?кем й?рт?л?р д? чагылыш таба. Д?рес, кара буяу ?стенлек алганнары вакыт-вакыт к?б?еп т? кит?дер. Сез т?нкыйтьчел?рг? ?пк?л?мисездер бит?

Г. Т. П?йгамб?ре?ез: «Каилел хакка в? л?у кян? м?рра», – димештер.

– Безне? телг? к?черг?ч, болайрак килеп чыга: «Ачы булса да, туры ?йт».

Г. Т. Бу – хак.

– Ч?нечкеле с?з ?йт? м?сь?л?сенд? ?зегез д? кимен куймыйсыз. М?с?л?н, «Ялт-йолт» журналыны? 1912 елгы 31 нче санында д?нья к?рг?н «Былтырны? хисабы»нда язучылык бел?н ш?гыльл?нг?н Ш?риф Саттаровка «татар ?ене» кагылуы турында к?леп язасыз…

Г. Т. ?леге ?ф?нде, к?зд?н бирле котырып, «Татар халкы», «Татар кызы», «Татар б?реге», «Татар к?веше», «Татар катыгы», «Татар м?гезе» исемн?ренд? к?н саен диярлек ?лл? никад?р ч?пл?р бастырып, китап кибетл?рен б?тенл?й шуны? бел?н тутырды. Мондый кешел?рне «сары йорт»ка ябалар ябуын, л?кин бер ????те бар: бу кад?р ??р китабын татарны? бер н?рс?се бел?н исемл?г?н, ?зенч? милл?тче бер м??н?нне япканда да, «Татар диванахан?се»н? ябарга кир?к. Ул ис?… безд? юк. Ни эшлисе?? Ирект? й?ри шул!

– Графомания бел?н авыру йогышлы чир шикелледер. Мондый талымсыз кемс?л?р ??рбер заманда була. Аларны имл?рлек вакцина ?лег? уйлап табылмаган. Олпат затларны? з?выксызлыкка битараф калмавына гына, тал?пч?н с?зг? ген? ?мет тотарга кала.

Г. Т. Болынга бозау керс? – «т?ч?!», игенг? чыпчык т?шс? – «к?шш!», базга песи керс? – «прс!» дисе?. ?мма ?д?биятка шушындый кешел?р керс? – ни дисе?? Аптырап, уйлап торасы? да, бер д? кууны а?латырга с?з тапмагач, язучыны? колагына гына: «Энем, моннан болай мондый н?рс?л?р язмаска тырыш!» – дисе?.

– Еш кына т?рле матбугат басмаларын кайта-кайта укыштырып утырырга туры кил?. С?нгатьлелект?н ерак торган «?с?рл?р» к?пл?п очрый – алар ?чен ?зегезне? д? эчегез пошадыр. ?йтик, сез т?нкыйть с?зе бел?н ?лед?н-?ле телг? алган «Б?янелхак» газетасына да к?з т?шерг?н бар…

Г. Т. «Б?янелхак»та бик к?п т?ртипсез м?кал?л?р, майламаган к?пч?к арасыннан чыккан шигырьл?р басылып чыкты.

– «М?т?шагыйрьг?» дип исемл?нг?н аллегорик багышлавыгыз кемне к?зд? тотып и?ат ителде? Т?нкыйть угы тырпаеп торган ?леге ?с?рд? ?зенч? шигырь язып маташучы ?з?кк? алынган.

Г. Т. «Бор?ане т?р?ккый»д? бер д? кир?км?г?нг? урын алган б?гъзе шигырьл?рг? эчем пошадыр. «М?т?шагыйрьг?» шигыре, ихтимал, шундый эч пошулар с?б?пле ихтыярсыз язылган булыр.

– ?стерханда чыгып килг?н ?леге атналык газетада с?нгати югарылыктагы ?с?рл?р д? д?нья к?рг?н. Шул ис?пт?н сезнеке д?. ? т?б?н сыйфатлы н?рс?л?рне ?тк?ртми торган цензорлар чынлыкта булмый, мондый эшт? ил?к сыман ?айланма да файдаланыла алмый шул. Х?ер, минд? мантыйк ягы беркад?р аксый бугай – ошбу т?шенч?л?рд? ?зг?лек т? бар лабаса.

Г. Т. Цензор бел?н он ил??че хатын арасында аерма шул гына: берсене? ил?ге т?бенд? – эшк? ашмаганрак н?рс?л?р кала, берсенекенд? – и? кадерле н?рс?л?р ген? кала.

– Чын ?д?биятны? ч?пл?н?е турында с?йл?шк?нд?, берг?л?шеп мондыйрак н?ти?? чыгарасы кил?: ??рбер и?атчыны? к??еленд? т?нкыйтьче утырырга тиеш. Бары шул очракта гына «тузга язмаган»нар кими т?ш?р. Мен? сез башкаларга карата бик тал?пч?н, ка?ка??л?п к?л?егез д? гел?н кабатланып тора. ?зегезне? язганнарны да еш т?нкыйтьл?п кил?сез. Монысы аеруча гыйбр?тле. М?с?л?н, «Шура» шигырьл?ренн?н» дип исемл?нг?н ?с?регез ????тенн?н га??пк? калдырырлык ?т? катгый иск?рм? бирг?нсез. Авторын т?гаен билгел??д? шик-ш?б?? уятмаслык итеп…

Г. Т. Бу шигырьл?рне яздым мин, б?к?н; язалмас моны б?к?нн?н б?т?н.

– ?тергеч гипербола! ?ст?вен? ?зегезг? юн?лтелг?н. Ярый, бусын калдырып торыйк… Шулай уйларга нигезем бар: сез я?а ?с?р и?ат ит?сез д?, еш кына аннан кан?гать калмыйсыз кебек.

Г. Т. Шигъреми яздым, басылды; мин тагын зур кайгыда… ?ич риза булмыйм ?земн?н язганымнан со?ра мин.

– Сез ?зегезне? яраткан укучыларны иск?ртеп куярга уйлыйсыз бугай.

Г. Т. ?йе… Кызмагыз бик, чыкса м?йданга басылган ч?пл?рем.

– Ян? арттырып ?иб?р?сез бит. «Ч?пл?рем» дип ?йтер ?чен бер?р ?итди с?б?п бармы?

Г. Т. Ярты т?ш мисаленд? ?теп китк?н 7 с?н?лек бер м?дд?т эченд? минем тарафтан шактый гына м?нзумат[96 - М?нзумат – шигъри ?с?рл?р.] язылып ташланган. Ул м?нзумат… т?рек-татар гал?мене? ??р ягына таралган… ??р тарафта: «Бер казакъта гына т?гел, безд? д? бер оста такмакчы булды», – дип, минем такмаклар мисал итеп к?рс?телг?н. Шулай булган. Заман кичк?н. Сулар аккан… ?н? шул «ярты т?ш» м?дд?тенд? мин кайбер чакта уянып, т?мам сафланып та кит? идем… Уянганда тыгызланган в? газапланган н?рс?л?рем т?рле диваннарымда[97 - Диван – ?ыентык.] ?аман ?ле ?зем, ?аным, в??даным, оятым, х?ятым разый булмаган шигырьл?ремне? шушы к?нг?ч? халык тарафыннан укылып (нахально) й?р?л?ре иде. В? ул шигырьл?рне?, б?ген бу с?гатьт? ?зл?рен тотып яндыра в? ????нн?мг? юн?лт? алмавым с?б?пле, г?я минем ?ст?н кычкырып к?л?л?ре иде.

– ??рбер кал?м ??еленд? д? шундый тал?пч?нлек булса ик?н! ?зе? д?ньяга чыгарган ?с?рл?рне ничек юкка чыгарырга м?мкин?!

Г. Т. И? элек 7 ел, т?мам 7 ел м?дд?тенд? себер? в? пакьл?? к?рм?г?н «такмак булм?се»н себерерг? тотындым. ?у, монда ч?п-чар!

– Ваз кич?рг? тел?г?н ?с?рл?регез т?гаен нид?н гыйбар?т со??

Г. Т. ?лл? нинди «американизировать» ителг?н «Кичке азан»нар… «Ш?керт, яхуд Бер т?садеф» кеби, инсан авызыннан чыкмаган диярлек т?ркибл?р[98 - Т?ркиб – с?з тезм?се.], тагы шундый кабах?тл?р… Мен? шундыйлар минем рухани б?лм?д? 7 ел торганнар. Ме?н?р м?рт?б? халык к?з алдын м?сх?р? итеп, кайсылары биш?р ме?н?н икеш?р кат басылганнар в?, Хода гына бел?, к?пме укылганнар.

– Ничек шулай килеп чыккан? ?з-?зегезг? сорау бирг?негез бармы?

Г. Т. Со? боларны? 7 ш?р ел буе б?лм?д? ятуларына ни с?б?п булган? Мен? шул ч?пл?рне? язылуына нинди кабах?т в? кара к?ч с?б?п булса, шул с?б?п булган.

– Яратмаган ?с?рл?регезне себереп т?кк?нд?, берсе д? кызганыч тоелмадымы?

Г. Т. Башы?да гакылы? сафайгач, «т?ш» к?рм?г?н чакта б?лм??д? ?зе? с?йм?г?н бер ген? кешене д? тотасы килми. Кая ул минем «теге шигырьл?рем» кеби б?тен бер артельне! Юк, котылдым. Инде мин аларны себердем… Б?лм?мд? «?з с?йг?нем», «?з с?йг?н шигырьл?рем» ген? калдылар.

– ?зегезне? ?из ил?кт?н ?тм?г?н ?леге шигырьл?рне т?нкыйть ?з?ген? чыгарырга тел??чел?р к?п булдымы?

Г. Т. «Вакыт», «Шура», «Идел» в? башка да бик к?п идар?л?рг? м?кал?л?р бирдел?р… ?г?р алар мине ?з-?зем? д?, кешег? д? шул шигырьл?р бел?н т?къдим итс?л?р в? минн?н м?лгунан? бер сур?тт? шаркылдап к?лс?л?р, вакыйган, максудларына ?ит?л?р иде. Л?кин ми?а эш башында рух бирг?н идар? м?х?ррирл?ре эш уртасында мине м?сх?р? иттерм?дел?р. «Теге»л?рне? м?кал?л?ре д? басылмады.

– ?ле ген? санап ?телг?н газета-журнал редакциял?ре, с?з иреген беркад?р кысып, ничек шулай яхшылык к?рс?терг? ният итк?н?