Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

Лермонтовны? Байрон рухына гыйбад?те, баш июе артыграк ку?тле булганга, ул гомерене? чиген? кад?р Байрон т?хете т?эсиренн?н чыга алмаган… Ул да, Байрон кеби, д?ньяга каршы к?лми, б?лки, каш ?ыерып, ачу аралаш к?зл?р бел?н карый.

– К?р?без, татар шагыйрьл?ре д? «байронизм»га тартылган. Шул ис?пт?н ?зегез д?.

Г. Т. Бу к?з алдында.

– Алдан билгел?п куелганча, б?генге с?йл?ш?ебез темасы, нигезд?, ?д?биятка багышланган. ?мма озакка сузылачак д?вамлы ??г?м?безд? шигъриятк? к?бр?к басым ясала шикелле. Г?рч? милли с?з с?нгатенд? шагыйрьл?ребез элек-элект?н т?пк? ?игелеп тартса да, безне? ерак гасырлардан килг?н ч?чм? ?с?рл?ребез д? бар бит ?ле. Шушы жанрга тугрылык саклаган татар ?дипл?ре д? байтак. Алар т?рле чорларда булган.

Г. Т. Т?шемд? м?рх?м М?х?мм?тза?ир Бигиевне к?рдем… Уртача гына зурлыкта бер сарайда, имеш, дим… Бер кечер?к кен? ?ст?л янындагы урындыкка к?зен т?б?н салып, к?ефсез бер кыяф?т ил? ген? утырган… Бераздан башын к?т?рг?ч, мине к?рде: «?, ис?нме, ?ф?нде, син д?ньядан килг?ндерсе??» – диде. Аны? шул с?зенн?н со? безне? арабызда т?б?нд?ге с?зл?р башланды:

– Минем «М?рт?т» ил? «Катил?»м басылдымы ?ле?

– Юк.

– Ниг? юк? Мин ахир?тт? булсам да, д?ньядан мин китеп, бернич? еллардан со? х?рриятл?р булган, имеш; анда ??рт?рле ?с?рл?р бастырырга х?к?м?тт?н р?хс?т булып, яхшы гына наширл?р д? м?йданга атылганнар дип ишет?м. Ник минем ул ?с?рл?рем алай басылмыйлар?..

За?ир ?ф?ндене? т?мам т?се бозылды… Мин: «А?, ?д?бият б??арымызны?[86 - Б??ар – яз.] и? ??в?лге ч?чк?л?ре! Ник алай кояш т?шм?г?н ?ирд? яталар ик?н?» – диг?нд? уянып киттем.

– Дим?к, беренче татар романчысыны? рухы тыныч т?гел булып чыга… Телг? алынган ?леге зур к?л?мле ?с?рл?р б?генге к?нд? нинди золм?т тоткынлыгында ята? Бу романнар, б?лки, югалгандыр да. Кызганыч, аларны? язмышы м?гъл?м т?гел.

Г. Т. Х?ерле булсын.

– М?д?ни мирас ядкярл?рен ?ую х?лл?ре безне? халыкта еш к?з?тел? инде. Ничек уйлыйсыз, За?ир Бигиевне? исеме гасырлар д?вамында яш?рме?

Г. Т. Милл?т яш?декч? яш?р, милл?т ?сдекч? ?с?р…

– Татар ?дипл?рен иск? т?шер?не д?вам итеп, тагын шуны да сорап каласы кил?: сезне? с?зл?р бел?н ?йтк?нд?, Гаяз Исхакый кем ул?

Г. Т. Кем ул бу милл?тне к?т?рг?н кеше? Кем ул а?а тел биреп, тавышын я?гыраттырган кеше? Безг? хайван т?геллегебезне к?рс?тк?н кем?.. Дошманнарыбызга кемлегебезне к?рс?тк?н кем? Бу мо?лы милл?тне шатландырган кем?.. Узган к?нн?ребезне уйлаткан кем? ??м «Инкыйраз»ны исебезг? т?шерг?н кем?.. Безне? ?чен б?тен з?хм?тне ?зен? алган кем?

– Минем сорауга сораулар бел?н ген? ?авап бирелс? д?, бу ?зенч?лекле м?дхияд? Гаяз Исхакыйны? кемлеге ап-ачык к?рен?. Аны? атаклы «Инкыйраз»ы да бик урынлы иск? алына.

Г. Т. «Инкыйраз» исемле ?с?р безг? гыйбр?т сабагы бирде.

– Халкыбыз азатлыгы ?чен к?р?шк?н Гаяз Исхакыйны? т?рм?-с?ргенн?рд? михн?т чиг?е, ?лб?тт?, милли х?р?к?т ?йд?маннары арасында югалту буларак та кабул ителг?н. ?дипне сез д? бик юксынгансыз бит, аны? гал?б?ле абруена ихтыя? барлыгын тойгансыз. Шигъри чакыру да язып каравыгыз м?гъл?м. Ничек ?ле ул?

Г. Т.

Кайт ?ле монда ватанга, кайт ?ле, саргайтм?ле!..
Бер карашы? и? шома ялганчыны с?зд?н тыя…

– Ни?аять, Гаяз Исхакый патша амнистиясе буенча ирекк? чыккан, ?мма а?а Казанга кайтып яш?рг? р?хс?т ителм?г?н. Сез ?дипне? чит илг? китеп баруын, шунда т?пл?неп калуын гаепк? алмыйсыздыр бит? К?р?шне д?вам ит?р ?чен аны? башка чарасы калмаган.

Г. Т. Ир кеше… ?зен бер ген? урынга агач кебек беркетеп куймас.

– Патша охранкасы к?з?т?е астына алынсагыз да, ш?кер, сезг? Казанда гомер ит? р?сми тыелмаган. Д?рес, халык хакын даулап ?ан аткан сезд?й затларны, «Т?ркияг? китегез!» дип, ачыктан-ачык куркытучылар да булган. Мондый карагру?чыл янаулар кайдадыр аулакта пышылдап т?гел, Д??л?т Думасы сессиясе барган м?рт?б?ле залда ?йтелг?н.

Г. Т. Китмибез!

– Уральскидан Казанга к?ченеп кайткач, кайсы ?дипл?р бел?н аралаштыгыз?

Г. Т. Гали?сгар Камал, Галим?ан Ибра?имов в? б?гъзан Фатих ?мирхан в? башка да интеллигентлар бел?н.

– Биред? якыннан танышкан беренче язучы, м?гаен, исемлек башындагы Гали?сгар Камал булгандыр. Х?терлисездер, «Йолдыз» газетасы редакциясенд? очрашуыгыз шактый кызыклы килеп чыккан. Ул сезне ишект?н керешк? и?ат бел?н ш?гыльл?н?че кал?м иясе кыяф?тенд? т?гел, ? «абыйсыны? бишм?тен киг?н» ?тек кен? бер авыл малае итеп к?рг?н… Аннары сез аны? бел?н берг? «Яшен» журналында эшл?п т? алгансыз. Еллар узган…

Г. Т. Гомер агымы судай ага, кага безне алга таба…

– Хезм?тт?шегез Гали?сгар Камалны? ?д?би эшч?нлеген? 10 ел тулу у?аеннан 1910 елны? 5 ноябренд? «Новый клуб» залында «С?йяр» труппасы артистлары тарафыннан драматургны? «Б?хетсез егет» ??м «Б?л?к ?чен» исемле пьесалары буенча куелган спектакльл?р к?рс?телг?н. Ошбу ?зенч?лекле юбилей кич?сенд? сезне? д? катнашуыгыз м?гъл?м. Анда Гали?сгар Камал турындагы ??в?лге фикерегез ныгыдымы, ?лл? кан?гатьсезлек ягына таба беркад?р ?зг?реш кичердеме?

Г. Т. Минем к??елемд? Гали?сгар ?ф?нде ?с?рл?рен? моннан ?лл? нич? еллар элек, ярты сабый вакытымдук, м?х?бб?т орлыклары ч?челг?н иде. Аны? ?с?рл?рен бу елларда с?хн?д? к?р?-к?р?… шул м?х?бб?т ?аман ?с? бара, тамыр ??я барадыр. Мин, юбилей кич?сенд? Гали?сгар ?ф?ндене алгы сафтан торып, тамагым карылганча кычкырып т?брик итк?нем кеби, х?зер д? т?брик ит?м…

– Алма т?ш?рлек булмаган тамаша залында сез ген? кычкырып утырмагансыздыр бит. Халык ничек кабул итте?

Г. Т. Б?тен залга т?брик ??м кул чабу тавышлары я?гырады. «Яш?, Гали?сгар ?ф?нде! Яш?сен Гали?сгар ?ф?нде! Яш?сен татар ?д?бияты! Яш?сен милл?т!» тавышлары залны тетр?тк?нд?, б?тен яшьл?р урыннарыннан сикерешеп торып, Гали?сгар ?ф?ндене ?лл? нич? к?рр? кулларына к?т?рдел?р… Ихтимал, шул халык арасында и? нечк?рг?н к??еллесе мин булганмын.

– Д?ресен ген? ?йтк?нд?, сезне? Галим?ан Ибра?имов бел?н ?зара м?н?с?б?тегез ниг?дер шактый киеренке булып кала бирг?н. ?хлакый кысаларга сыймый торган мондый гайре табигый х?л, б?лки, зур талантлар арасында ?лед?н-?ле к?з?телг?н гап-гади к?нл?ш?д?н кил?дер?! Бер казанга сыймау к?пл?рне? арасын боза. М??аб?т г??д?ле философ ?дипт? милл?тне? «тамгалы улы»н фаразлап тою да шушы вазифаны д?гъва кылган затта а?арга карата антипатия тудырырга м?мкин. ?лл? ?д?би-эстетик карашларыгыздагы кайбер каршылыклар бер-берегезне к?р?лмау д?р???сен? ?иткерде мик?н?

Г. Т. Кызык, валла?и!.. Т?гел, т?гел, бу ?йтелг?нн?рне? берсе д? т?гел!

– Ниндидер эреле-ваклы «ярсыткычлар» булмыйча калмагандыр инде. Х?тта с?д?п т? с?б?псез ?зелми. Саксыз ?йтелг?н бер с?зд?н д? еш кына дуслыкка зыян кил?. Кал?мд?шегез н?рс?г?дер ?пк?л?г?н. ?н? бит мо?а кад?р Габдулла Тукай и?атын югары б?ял?п килг?н Галим?ан Ибра?имов «Йолдыз»ны? 1911 елгы 699 нчы санында сезне? «Мияубик?»не т?нкыйтьл?п чыга. «Бу ?с?р шигырь т?гел, б?лки н?зым в? м?нзум?[87 - Н?зым в? м?нзум? – тезм?, к?йле с?з.]ген?, – ди ул. – ??м безг? шигырь бел?н н?зымны аерырга к?пт?н вакыт инде».

Г. Т. «Мияубик?»не шагыйрь саф поэзия, чын шигырьг? ?йл?ндердем дип ышанганга к?р?, «шигырьг? ?йл?ндерелде» дип куйган.

– Мондый ук кискен х?кем чыгарулар, ?лб?тт?, и?ат д?ртен к?ч?йт?г? хезм?т итми.

Г. Т. Усаллык, в?св?с?л?р з?гыйфь ?анны тел?л?р ??м кис?л?р… Башына с?ртерг? эзл?пме, май таба алмаган бер «критик» с?нг?н ш?мг? охшатты.

– Сезне? бер «критик» диг?негез шул ук Габдидер инде. Укучыларыбыз ?ле ген? я?гыраган «май» т?шенч?сен, аны? ни-н?рс?г? кинаял?п ?йтел?ен а?лап бетерм?с. Ачыклап ?тик. «Йолдыз» газетасында чыккан «?д?бият (еллык хисап урынында)» исемле к?з?т?-м?кал?сенд? (1912 ел, 780, 783 нче саннар) Галим?ан Ибра?имов кал?мд?шл?ре турында шундый н?ти?? чыгарырга ??рь?т итк?н: «Тукаев та бу елга хас китабындин «Мияубик?»не ген? бирде… С?гыйть ?ф?нде Р?миевне? тавышы да бик сир?к чыга. Мин шагыйрьл?р турында уйлый башласам, х?терем? янып торган ш?м кил?. Ул яна-яна да, мае бетк?ч, с?н?. Нишл?м?ле – табигать шулайдыр».

Беркад?р х?кемг? охшаган мен? шундый фараз. ?лб?тт?, и?ат ш?мене? д? яну м?мкинлеге бетм?с-т?к?нм?с була алмый, ?мма аны? со?гы чиген билгел?? безне? ихтыярда т?гел. С?гате суккан м?лд? ул да с?н?.

Г. Т. Ходайдан в?гъд? ?итк?ч.

– К??елегезг? биг?к авыр алмагыз, Галим?ан Ибра?имов сезне ген? т?гел, Фатих ?мирханны да т?нкыйть итк?н. Сезг? м?гъл?мдер, ул ?леге д? баягы «Йолдыз»ны? 1911 елгы 757 нче санында д?нья к?рг?н б?ял?м?сенд? ?дибебезне? «Х?ят»ында сур?тл?нг?н татар гаил?л?ренд? «Татарлык ягы аз ялтырый» дип иск?рт? ясап ?т?. Жанрыны? аталышына да ?з шикл?н?ен белдер?: «?с?рг? «милли хик?я» диелг?н. Мин моны? ялгышлыгы хакында кул кисеп б?х?сл?ш? алам», – ди.

Г. Т. ?ле кал?мне куеп торып, кулыма карадым. Тырнаклар ш?р?ленеке шикелле булган. Болай ярамый, мин аларны кис?м ??м ??рвакыт, ??р ?ирд? «С?ю – с?гад?т» язган кулны, Алладан оялмый, б?нд?д?н кызармый: «Кул кисеп б?х?сл?ш?м», – дип фаш итк?н… критик бел?н мин «тырнак кисеп б?х?сл?ш?м».

– Гадел булыйк, ? бит Галим?ан Ибра?имовны? ?леге м?кал?л?ренд? хакыйкатьне? ?зен чагылдырган фикерл?р д? бар. Шулай да, сез ни хакында б?х?сл?штегез со? ?ле?

Г. Т. «С?гыйть бел?н Тукай с?нг?н ш?мг? охшый» – тырнак кисеп б?х?сл?ш?м. «Фатихны? «Х?ят»ы милли роман т?гел» – тырнак кисеп б?х?сл?ш?м…

– Монысы инде тырнак астыннан кер эзл??г? яис? тырнак к?рс?т?г? кайтып кала бугай. Тырнак кис? диг?нн?н, бу д?лилл?р сакланамы со??

Г. Т. ?гузе билла?и мин?шш?йтанир-р??им; бисмилл??ир-рахм?нир- рахим. Тырнакларны, к?газьг? т?реп, стена ярыгына куйдым.

– ?лл? ничек ихтыярсыз р?вешт? иронияле с?йл?ш?г? к?чеп алдык. Киная ч?пр?сен кушмыйча гына ?зегез уйлаганны ?йтегез ?ле: Галим?ан Ибра?имовны? язганнары Габдулла Тукайга ошыймы?

Г. Т. Габди Галим?анны? вакытлы матбугатта чыккан язулары шома, ихласлы в? шактый гына т?пле чыгалар. Л?кин мин аны? аерым рисал?л?ренд? к??елд? бер-бер эз калдырырлык н?фас?т в? м??ар?т[88 - Н?фас?т в? м??ар?т – н?фислек ??м осталык.] к?рмим. 10 с?хиф?д? язылырлык бер маузугка ??рвакыт ?лл? нич?ш?р ?леш артык к?газь исраф ит?.

– А?лыйсыздыр, сезне? бу фикерл?регез бел?н катгый килешм??чел?р д? бардыр.