Беседы с Тукаем / Тукай белән әңгәмәләр

– В?л?кин шунысы кызганыч, изгег? тартыр кал?м ??елен? беркайчан да ?и?ел булмаган. ?н? Алтын Урда чоры шагыйре Котб «Х?ср?? в? Ширин» поэмасыны? азагында ?леге ?с?рен кал?мне? к?зенн?н «б?гырь каны»н агызып язуы хакында иск?рт?. И?ат газабы – бер х?лдер. Еш кына п?йгамб?рг? ти?л?нг?н шул язучы тормышта да т?рлеч? эз?рлекл?неп тора. ??мгыятьне а?ламассы?.

Г. Т. Безне?ч?, бунда бер д? аптырый торган ?ир юк… Китм?сен к?ефе?, м?х?ррир, денсез дис?л?р д?; син аларга бал бирг?нд? си?а агу бирс?л?р д?… Килер бер к?н: милл?те? си?а ш?фкатен к?рс?тер… Тупаслар белми «шигърият» диг?н с?з кадрене… Язучыларга х?рм?тл?ре юк… Кал?м иясене? кал?мг? х?рм?те юк, болар каршысында т?к?бберне? х?рм?те к?п.

– Чынлыкта ?зен ?лед?н-?ле сиздертеп торган мондый м?н?с?б?т Коръ?нне? «Кал?м» с?р?сен санламау булып та а?лашыла. Андый б?нд?л?рне ис? кат-кат кис?т?се кил?.

Г. Т. Кал?мг? каршы бармыйк – ч?нчелербез.

– Явызлыкны кал?м ??рчак куркыткан. И?ат ??елен ??рт?рле ??зага дучар ит?л?р д?, ?ичшиксез, язу коралыны? бини?ая кодр?тенн?н ш?рл??г? барып тоташа. Газиз милл?тен кал?м бел?н яклаган затлар к?р?ш м?йданында нинди ген? сынауга тарымаган: алар сугышта ш??ит китк?н, башлары киселг?н, нахакка атылган, ватанчылык ?чен мичт? яндырылган…

Г. Т. Мин ?з тарафымнан бу фикерне? тугрылыгына кул куямын.

– ?ле к?нд?лек тормышта да т?рле куркытулар булгалап тора. ?н? м?хт?р?м Гали?сгар Камалга х?тта ????м ясалган. 1912 елда бугай.

Г. Т. ?д?биятка м?х?бб?т артып, Печ?н базары зобанилары татар м?х?ррирл?рене? битен тимер кендекл?р бел?н сыйпый башладылар.

– «Илд?ге и?тимагый т?зелешне ?имерерг? чакыручы шагыйрь» буларак, ?зегез д? патша охранкасы к?з?т?е астында торгансыз. Кайчандыр сезг? д?: «Яза к?рм?, ?ит?р, артык, Тукаев, вастрок бар бит; куярлар астырып дарга», – дип иск?рт?чел?р табылган.

Г. Т. ??ркемне? башы ?зен? кыйбат. М?х?мм?тгали башы булып, ?ле ул да 200 ме? сум тора…

– С?з Иран ша?ыны? башы турында бара кебек.

Г. Т. Ие… Кем бел?, б?лки, минеке миллион т??к? тора торгандыр. ?ле бит мин, ит базарына чыгып та, башымны б?к?нг? куеп хак бирдерг?нем юк.

– Сезне? ?авап с?зегез сарказмга авышып китте.

Г. Т. Юк, мин ифрат ?итди ?йт?м… Алардан бер д? кот чыкмый; нид?ндер ?аннарым бу куркулардан бер д? сызланмый.

– Дим?к, язу-сызуны? х?т?р яклары гасырлар д?вамында аерым язмышларны сынап торса да, сез к?кт?н бирелг?н талантыгызны ?д?биятта раслау эшен? ?ич икел?нм?ст?н алынгансыз.

Г. Т. Б?рел?рд?н куркъдис??, урманга бармау яхшырак… Озайттылар ми?а кул т?рле м?лгунь к?ч, кара к?чл?р, тел?п с?ндерм?г? к??елемд? янган изге йолдызны. В?л?кин с?нм?де ул… Ничаклы изс? д?нья, ирке бар – куркытмыйдыр безне; елар ?ирд? к?л?м мин, ?ич чытып тормыйм а?ар й?зне.

– Без инде язучылык миссиясен ??г?м?безд? беркад?р ачыклап ?ттек. Кал?мг? й?кл?нг?н т?п вазифаны ??рбер и?атчы ?зенч? а?лата. Ничекл?р ген? т?шендерм?, аны ?з халкы? язмышыннан берничек т? аерып булмый.

Г. Т. Милл?т, бичара, ??лак?тне? чиген? ?итк?н… Тик кал?мн?н ген? х?ят, тик кал?мн?н ген? н??ат[71 - Н??ат – котылу, ис?н калу.] к?т?.

– Мондый ?т? катлаулы вазгыятьт?, кал?мн?н ген? т?гел, ??ркемн?н д? и?ти?ат сорала.

Г. Т. Зыялыларымызга ??рничек ??сар?тле[72 - ??сар?тле – гаярь.] пожарныйлар кеби, …д?рл?п янган милл?тне, тизр?к утка атылып, коткарырга тырышу фарыздыр. Пожарны читт?н тамаша кыйлып кына к?леп тормак – ирлек т?гелдер.

– ?зегезне? м?катд?с бурычыгызны, к?р?м, артыгы бел?н а?лыйсыз.

Г. Т. Язу язмактан ма гад?[73 - Ма гад? – башка.] юк базарым… Ушбу милл?т ертыгыны? ??ен ??йлим, ?ебем – кара, ин?м – кал?м… ??р минут минн?н тели д?нья к??ел ?имешл?рен.

– И?атыгызны? башында сез: «Кал?м ул – чирг? д?ва, кайгыны юар сабындыр», – дип иск?рт? ясыйсыз. Д?ресен ?йтик, ?зене? х?л?л хакын даулаган халыкка яш?? д?рте бирерд?й ?с?рл?регез ян?ш?сенд? ??рбарча шигъри к?з?н?генн?н ?т? таныш а?-зар т?гелеп торганнары да байтак. ? андый шигырьл?р бел?н кайгыны юып буламы ик?н?! Б?лки, м?мкиндер.

Г. Т. Кайгы-х?ср?тк? корылган асылым-нигезем, ни эшлим?.. Ачы булгач к??елем, шигырем ачы чыга… ?рни-?рни л?гън?т ?йт?м тиск?ре бу д?ньяга… Яманлыклар т?мам мине котырталар, таяк берл? г?я корсакка т?рт?л?р; «Ниг? болай?», «Ярамый!» – дип с?йл?ндереп, «Тф?, чортлар! Ахмаклар!» – дип т?керт?л?р.

– ?мма сезне? ??р?х?тле й?р?гегезд?ге к?т?ренке рух бу яманлыклар йогынтысыннан к?пк? к?члер?к л?баса. ? к??елне? т?шенкелек хал?тенд? кал?мне «ч?нчеп» куярга була.

Г. Т. ??ркемг? ?з кайгысын язарга р?хс?т инде… Канлы к?з-яшь бел?н яздым шигырем… Шулай итеп, ачы-т?че язсам да мин, чыкса кир?к яхшы ниятемне? очы.

– Шунысы га??п, сез минор я?гырашлы ?с?р артыннан ук бик к?лкелесен д? язып куясыз бит.

Г. Т. К?лке булса кайвакыт шигъриятемне? кыйссасы, анда бар бер ?анлы х?ср?т, канлы л?гън?т хыйссасы[74 - Хыйсса – ?леш.]. Уйлый торгач, мин ?земне? ?ан ачымнан да к?л?м, ч?нки инде кайгыра алмыйм, кайгырып арган булам.

– Кайвакыт кал?м бел?н с?йл?шеп т? аласыздыр. Уртак максатларны барлаган чакта а?а ничегр?к м?р???гать ит?сез?

Г. Т. И кал?м!.. Без ?сирл?рне, ялкауларны да зур эшк? эт?р; милл?тк? м?рх?м?т ит – зин?ар, хурлыкка калдырма… Милл?тне? бу х?ле хикм?т китабына терк?лг?нме?.. Яз караны «кара» дип ??м акны «ак», ??пне «??п» дип ??м шулай ук такны «так». ??р кеше к??елен ген? к?рм?, милл?т авыруына бак!

– Сезне? и?ат ит? ?зенч?лекл?рен, ил?амыгызны? холкын бел?се кил?. Ниятл?г?н я?а ?с?регезне ничегер?к яза башлыйсыз?

Г. Т. Тапдис?м маузуг, язарга аптырыйм: кай т?шенн?н мин моны, дим, эл?ктерим? Ул йозак т?сле ми?а, юк ачкычым, й? б?ек с?д[75 - С?д – дивар, крепость-кальга.] – юк мен?рг? баскычым. Й? к?йм? ул – юк янымда ишк?гем, шул р?веш эчт? кала к?п хисл?рем… Уйлыйсы? син бер фикерне: раст кеби, шик т?ш? – юк, ул да раст булмас кеби.

– Мондый к??ел хал?те ??рбер шагыйрьг? хастыр. ?лб?тт?, ошбу ис?пк? графоманнар керми. Чын талант иясене? ис? язу р?веше ?к ?зг?. Х?ер, и?ат газабын кичерерг? с?л?тле затларны ?зегез д? сур?тл?п бир? аласыз. Ничек ?ле?..

Г. Т. Ничек дисезме? Очень просто… Уйга баткан, утырмакта шагыйрь язып, язадыр ул бар д?ньясын оныта язып; кал?м бел?н кайчак ч?чен актаргалый, чыгаргандай т?рле уйлар баштан казып. Яза шагыйрь, кал?мен кулдан куймый, бер юл язып ташлый, тагын берне уйлый…

– Кайчак й?герек кал?м диг?нн?ре чыгымчылап та куйгалый бит. Шундый х?лд? калганыгыз юкмыни?

Г. Т. Вакыйган, д?рес бит!.. Язасылай с?земне яза алмыйм, ни булды ик?н минем кал?мг?? Язам, диеп кен? утырсам да, вакытым гына кит? ?р?мг?!

– ?ле бит т?къдир ителг?н вакытны рухан? тоеп, катгый цейтнот басымы астында язу да була. Мен? сез язасыз…

Г. Т. Мин язам, шунда к?р?м: лампам эченд? май кими; алда к?газьг? ташыйлар – к??елем? уйлар сыймый. Якты бетк?нче языйм, дип, сызгалыйм тиз-тиз ген?, к?газь ?стенд? кала тик к?кре-б?кре эз ген?. Нокталар да т?ртмимен, керс? ярар, дип, кирт?г? – мин ?зем сызганны бик яхшы таныйм, дип, ирт?г?.

– ?мма сезне? ашыгуыгыз ?ст?н-?ст?н эшл??г? китерми. Сыйфатка сукмаса, ????тлек аклана. Шулай т?гелме?

Г. Т. Мактану кир?км?с.

– И?атын с?з тегерм?нен? ?верелдерм?г?н кал?м иясене? яза алмый торган чаклары да була.

Г. Т. Була кайчак б?тен уйдан к??ел буш… Акмый тышка м?гън?л?р – кипк?н к??елне? чишм?се… Мен? шулчак кешел?р шелт?лил?р: «Ниг? син язмыйсы? ?ичн?рс??» – дил?р. ?авабымда: «Вакыт юк, – дим аларга. – Бушамыйм бу арада язгаларга». Шулай кайчак кес?гезне? т?бенд? бел?сез юклыгын ярты тиен д?, сораучыга дисез бит: «Минд? вак юк!» Шулай ук мин д? ?йт?м, дип: «Вакыт юк!»

– ?йе, яхшы ?с?р к?газьг? ?зенн?н-?зе ген? т?гелми.

Г. Т. Шагыйрьг? матур шигырь язу читен. ?мма бер д? язмый тору аннан да читен.

– «Ниг? син язмыйсы? ?ичн?рс??» диюче затларда шагыйрьг? карата ниндидер кайгыртучанлык к?рс?т? тоемлана. Киресенч?, талантны? бугазына басучылар да бу д?ньяда аз т?гелдер.

Г. Т. Син ?зе?ч? изге эш эшлим диг?нд? халкы?а, ?лл? нинди былчырак баулар салалар гакълы?а: «Бу заман шундый заман, – дип, – бу вакыт мондый вакыт, син ?зе?не д?ньяда безне?ч? й?рт, безне?ч? тот». Мин сыя алмыйм андый шартлар, фани д?нья вакытына, башны б?кс?м – зур ?инаятьтер олуг ?ан хаккына.

– Гел?н сызланучы к??елегез т?шенкелекк? бирелг?н чакта сез и?атташыгызга нинди ки??шл?р бирер идегез?

Г. Т. Д?ньядан шагыйрь ик?не?не яшер, дустым, яшер. Белм?сенн?р – кайсы ?ирд?н ачыла бу кодр?те?… ??рвакыт, ??р ?ирд? син башка киемн?рг? т?рен… Читк? бор – с?з килс? каршы?да шигырьл?р бабына…

– Шагыйрьлекне ниг? яшерерг?? Кал?мд?ш дустыгызга тагын нил?р ?йтерг? телисез?

Г. Т. Д?ньяны? буш шау-шуы шагыйрьг? чит, шагыйрьг? ят… Бел: килешмидер си?а бу вак м?гыйш?т, вак тормыш; ч?нки м??гег? оча алмас, йортта к?п асралса кош.