Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ

?амкории байналмилал? дар самти ?ифзи му?ити зист.

Дар назди Агентии гидротетеорологии Кумита, Маркази гидрометеоролог?, Маркази та?йирёбии и?лим ва ?абати озон, Маркази яхшинос?, Шабакаи истго??ои метеоролог? ва истго??ои гидролог? ва мониторинги эколог? амал менамоянд. Директори Агентии мазкур ?амо?ангсоз? Конвенсияи ?олабии СММ оид ба та?йирёбии и?лим мебошад ва тава?у?и кишварро дар ташкилоти Умуми?а?онии метеоролиг? пешни?од менамояд.

Ба системаи ташкилот?ои ?айрити?оратии Кумита Муассисаи давлатии Маркази илм? – тад?и?отии ?ифзи манба?ои об?, Маркази маълумот?ои эколог?, Муассисаи давлатии лабораторяи илм? – тад?и?отии ?ифзи табиат, Муассисаи давлатии Маркази миллии гуногунии биолог? ва бехатарии биолог?, Муассисаи Давлатии Маркази миллии татби?и конвенсия Стокголм оид ба ифлоскунан?ои устувори органик?, Маркази назорати та?лил? ва дигарон шомиланд.

Милитсияи эколог? зерсохтори Вазорати кор?ои дохил? буда, ?ангоми гузаронидани рейд?ои бар зидии ?онуншиканон сан?иши восита?ои на?лиёт? бо нозирони ?ифзи му?ити зист ?ам-кор? менамоянд. Илова бар ин системаи ?изовии восита?ои партов?ои модда?ои ифлоскунандаи му?ити зист ва додани маълумотнома дар ин самт бо нозирони ?ифзи му?ити зист ?амкор? менамоянд.

Вазорати рушди и?тисод ва савдо, ма?омоти и?роияи ?окимияти давлатиии пешбаранда буда, ба ?амо?ангсозии сиёсат ва со?аи и?тисодию и?тимо? ва ?амо?ангсозии со?аи стратегияи рушд ва рушди кишварро амал? менамояд.

Вазорати энегетика ва сарват?ои об?, рушди со?аи обу энергетикаро ?амо?анг сохта, назорати объект?ои об? ва энергетикиро таъмин намуда, лои?а?ои байналмилалиро сарпараст? менамояд. Агентии бе?дошти замин ва обёрии назди ?укумати ?Т ба таъмиру аз навсозии та??изот?ои ситемаи обёр? ва ?олати замин?ои обёришаванда ?авобг?й буда, дар самти дастгирии асотсиатсия?ои истифодабарандагони об ма?оми ваколатдор мебошад.

Агентии хо?агии ?ангали назди ?укумати ?Т барои пешбурди сиёсати давлатии со?аи хо?агии ?ангал, шикор, олами набототу ?айвонот, ?удуд?ои табиии махсус му?офизатшаванда ва пебурди фаъолияти хо?агидор? ?авобг?й мебошад.

Агентии омори назди Президенти кишвар ?ар сол маълумоти омории экологиро дар шакли ма?алаи «Хифзи му?ити зист» нашр намуда, маълумот?ои омори экологиро дар со?аи му?ити зист амал? менамоянд.

Кумитаи давлатии заминсоз? ва геодез? барои пешбурди сиёсати давлат? дар со?аи истифодабарии замин кадастри замин ва назорати истифода ва ?ифзи замин масъул мебошад.

Саридораи геологияи назди ?укумати ?Т ?амо?ангсоз? ом?зиши ва пешбурди сиёсат дар самти сарват?о?ои замин? ва истифодаи сарват?ои маъдан? мебошад.

Хадамоти давлатии назорати бехатар? оид ба кор?ои бехатарии дар саноат ва назорати коркарди ку?ии назди ?укумати ?Т, реестри объект?ои хатарноки исте?сол? бурда назорати идоравиро дар ин самт ан?ом меди?ад.

?ангоми та?ияи сиёсат дар со?аи ?ифзи му?ити зист ва истифодабарии сарват?ои таби?, Академияи илм?о дастгирии илмиро таъмин менамояд. Дар ?айати Академияи илм?о Донишго?? масъала?ои об? ва энергетика, Донишго?? ботаника ва зоология-кадоме ки тат?и?оти марбутаро мегузаронанд, фаъолият менамоянд.

Дигар вазорату идора?ое, ки фаъолияташон ба рушди со?аи му?ити зист ва ?олат? сарват?ои таби? таъсир мерасонанд аз ин?о иборатанд: Вазорати саноат ва технологияи нав, Вазорати на?лиёт, Вазорати кишоварз?, Вазорати тандуруст? ва ?ифзи и?тимоии а?ол?.

Ма?омоти и?роияи ?акимияти давлатии ма?алл? дар доираи салло?ияти худ пешбурди на-зоратро дар со?аи ?ифзи му?ити зист ан?ом меди?анд, ?амзамон та?ия ва амал? гардонии на?шаи амалро дар сат?и милл? оид ба ?ифзи му?ити зист ан?ом меди?анд. Масъалаи хизматрасон? вобаста ба ?амъкун? ва кашонидани партов, идоракунии сарват?ои табиии мо?ияти ма?алл? дошта ва ?абули ?арор дар самти истифодабарии замин ва сохтмон ба фаъолияти ма?омот?ои болозикр шомил мебошад. Ро?барони ма?омот?ои ма?аллиро, Кумитаи ?ифзи му?ити зист бо пешни?оди ма?омоти ма?алл? таъин менамояд, ки итоатмандии дутарафаро доранд.

Дарси КМРО

Партов?о

Дар То?икистон то ?ол далел?ои боэътимод нисбат ба ?амъшавии партов?ои сахти маиш? ва саноат? дар об?о ва муомилот бо он?о мав?уд нест. Дар ду ша?р?ои калонтарини кишар Душанбе ва Ху?анд ?ар сол зиёда аз 300 ?азор тонна партов?ои маиш? ташаккул меёбад. Дар асоси ба?оди?? ба 40% а?ол? дар самти ?амъовар? ва кашонидани партов?о хизмат расонида мешавад, ки асосан а?олии ша?р?о мебошанд. Дар Консепсияи миллии ?ум?урии То?икистон оид ба солимгардонии ма?фузго??ои партов?ои коркарди маъдани уран барои сол?ои 2014-2024 ?алли масъалаи муносибат бо партов?ои хатарноки радиоактив? пешни?од гардидааст. Ба солимгардонии партов?ои ма?фузго??ои калонтарини во?еъ дар ша?ри Исти?лол (Табошар) ва Де?мой, ки дар наздикии ша?ри Ху?анд во?еъанд нуфузи бештар додашудааст. Бо ?алб? мабла??ои к?маки беруна, аз ?умла бо дастгирии молиявии Россия ва Итти?оди Аврупо лои?аи ко?иш додани амалисозии партов?ои хатарноки радиоактив?, амал? мегардад. Партов?ои со?аи кишоварз?, аз ?умла пеститсид?ои м??лати истифодаашон гузашта, дар шимол и кишвар (Конибодом) ва дар ?ануб (Вахш) ба ?олати нисбатан бехатар гузаронида шуданд.

Бо ?онибдории Фонди глобалии эколог?, дигар фонд?ои байналмилал? ва ташкилот?о на?шаи дар оянда ко?иш додани таъсири ин партов?о ва нобудсозии модда?ои устувор? органик? тартиб дода шуда истодааст.

Муассисаи давлатии Маркази миллии и?рои конвенсияи Стокголм оид ба ифлоскунанда?ои устувори органикии Кумитаи ?ифзи му?ити зисти назди ?укумати ?ум?урии То?икистон ?и?ати ко?иш додани хатари за?рхимикат?о ба му?ити зист ва саломатии а?ол?, и?рои ?арори ?укумати ?ум?урии То?икистон «Дар бораи На?шаи миллии и?рои ??дадори?ои ?ум?урии То?икистон доир ба Конвенсияи Стокголми Созмони Милали Мутта?ид оид ба ифлоскунанда?ои устувори органик?» таъмин намуда, дар ин самт кор?ои заруриро ан?ом ва лои?а?ои марбутаро амал? гардонида истодааст.

Бо дастгир? ва иштироки шарикони байналмилал?, аз ?умла Фонди Швейсарии «Салиби сабз», Созмони амнияту ?амкор? дар Аврупо, Ташкилоти умуми?а?онии тандуруст?, Барномаи рушди СММ дар То?икистон, Барномаи озу?авор? ва кишоварзии СММ дар То?икистон ва Бонки байналмилалии рушд, ?и?ати таъмини амнияти экологии а?ол? чора?ои судманд амал? гардида истодааст. Дар ?амоати Пан? (?ануби кишвар, виояти Хатлон), як?оя бо ташкилоти Швейтсарии зиддиминна?о дар То?икисион ва «Салиби сабз» барои 4 оила?ое, ки анбори ?аблии за?рхимикат?оро ба манзили исти?омати табдил дода, дар он зиндаг? менамуданд, 4 хонаи исти?омат? сохта ба он?о ройгон та?дим гардид. ?амзамон дар ?амин но?ия атрофии анбори ?аблии за?рхимикат?о дар масо?ати 1 гектар бо симтур ма?кам карда шуд.

Дар шимоли кишвар, вилояти Су?д атрофии партовго?и за?рхимикат?ои ша?ри Конибодом, ки дар он пеститсид?ои к??на г?ронида шудаанд, дар масо?ати 1 гектар ма?кам гардид. Чунин кор?ои безараргардон? дар ?ануби кишвар, дар дар партовго?и за?рхимикат?ои но?ияи Вахши вилояти Хатлон ан?ом дода шуда, масо?ати 6 гектар бо ма?кам карда шуд.

Дар де?аи Яккатут (но?ияи ?ом?, вилояти Хатлон) барои тоза намудани атрофии ма?ал, Аксияи Тозагии замин гузаронида шуд ва дар нати?а 120 тонна пеститсид?ои к??нашудаи бо замину хок олудагардида, тиб?и стандарт ва меъёр?ои байналмилал? барои ниго?дории мувва?ат? ба партовго?и но?ияи Вахш инти?ол дода шуданд. Барои бе?созии шароити партовго?и мазкур он бо хати обёр?, системаи мушо?идав? таъмин, батареяи офтоб? насб ва бо шинонидани дарахтони гуногун, майдони кабудизор ташкил карда шуданд.

Афзоиши а?ол? ва истеъмол, рушди саноат, вусъатёбии сохтмони ва на?лиёт боиси ташаккули намуд?ои гуногуни партов?о гардидааст. Таи 10 сола?ои охир, дар самти ташакулёбии партов?ои саноат? ва истеъмол? ?исобот?ои омор? бурда намешавад. Аз ин ли?оз, маълумоти боэътимод дар ин самт мав?уд нест. Аз р?и ба?ои мутахассисон, ?ар сол дар То?икистон 1-2 миллион тонна партов?ои исте?сол? ва исмтеъмол? ташаккул меёбанд. Дар корхона?ои Саноат? ?ан?з аз давра?ои итти?оди ш?рав? 200 миллион партов?и исте?сол? ?амъ гардидаанд. Масо?ати майдони замин?ое, ки зери анборкунонии ?амаи намуди партов?о ?арор доранд 1100 гектарро ташкил меди?ад, ки асоси онро партов?ои саноати коркарди ку?? ташкид мекунад (то 300 гектар замин зери партов?ои сахти маиш? ?арор доранд). Асоси ташакулёбии партов?ои саноатиро корхона?ои металург? (сурма, алюминий, тилло, ну?ра, сурб), комбинат?ои кимиёв?, нассо?? ва озу?авор? ташкил меди?анд. Муассиса?о аз 5% то 50% партов?ои худро коркард менамоянд. Фаъолияти исте?сол? ва партов?ои саноат?, аз ?умла партов?ои радиоактив? асосан дар шимоли То?икистон, вилояти Су?д мав?уданд. Дар ин ?о (то соли 1990) аз ?ама зиёд то 1 миллион тонна маъдан дар як сол исте?сол карда шудааст. Дар тулии ним аср, дар 10 ма?фузго??о зиёда аз 55 миллион тонна партов?ои радиоактив? ?амъ гардидааст. Аз ?ама бештар ин партов?о дар Дегмой бо ?оришавии самти (Чкаловск) ва дар шафати ша?ри Исти?лол (Табошар) ?арам гардидаанд. Гард ва бу?и ин объект?ои та??изоти ?имояв? надоштаи партов?ои хатарнок, метавонад ба масофа?ои дур инти?ол ёбанд ва боиси таъсири номатлуб ба саломатии одамон ва ифлосшавии замин гарданд.

10. Мониторинг ва ?ифзи му?ити атроф

10.1. Маълумоти эколог? ва мониторинг

Вазъияти эколог? дар ?а?он та?лили ?аматарафа ва мунтазами ?олати му?ити атрофро талаб менамояд. Тан?о дар асоси маълумот?ои ми?дор? ?арор?оро оид ба гузаронидани ?ора?ои зарур?, ки пастшавии ?олати му?ити атрофро пешгир? менамояд, ?абул кардан мумкин аст. Барои ин ма?сад системаи мониторинги ?олати му?ити атроф ташкил карда мешавад. ?ангоми гузаронидани мониторинг усул?ои физикав?-химияв?, биолог?, географ? ва дигар истифода мешаванд, инчунин усул?ои кай?онии мониторинг васеъ па?н шуда истодааст.

Аз р?и таснифоте, ки аз тарафи академик И.П. Герасимов пешни?од гардидааст, мониторингро ба дара?а?ои зерин та?сим мекунанд: биоэколог?, геоэколог? ва биосферав?.

Дара?аи якум – мониторинги биоэколог? (биолог?, санитар?-гигиен?, санитар?-токсиколог?) мушо?ида?ои зеринро дар бар мегирад:

– ?олати му?ити атроф;

– дара?аи ифлосшавии объект?ои об? бо модда?ои ифлоскунанда;

– таъсири ин ифлоскунанда?о ба инсон ва биота дар умум (?амъи флора, фауна ва микроорганизм?о);

– мав?удияти аллерген?о, организм?ои патоген?, чанг дар му?ити атроф;

– мушо?идаи ми?дори оксиди сулфур ва нитроген, металл?ои вазнин дар атмосфера;

– мушо?идаи сифати объект?ои об?, дара?аи ифлосшавии он?о ва ?.

Объект?ои мониторинг ин?оянд: ?абат?ои поёнии атмосфера, об?ои р?изамин? ва зеризамин?, хок, ?ориш?ои саноат? ва маиш? ва партов?ои газ?о, афканишоти радиоактив? ва партов?о.

Дара?аи дуюм – ин мониторинги геоэколог? мебошад. Он мушо?идаро оид ба та?ирот дар экосистема?о (биогеосеноз?о), компонент?ои таби?, дар мушо?ида оид ба ма?сулнокии он?о, динамикаи захира?ои кандани?ои фоиданок, захира?ои об?, замин ва набототро дар бар мегирад. Объект?ои мониторинги геоэколог?: намуд?ои камшуда истодаи наботот, ?айвонот, микроорганизм?о, геосистема?ои таби?,агросистема?о ва. ?.

Дара?аи сеюм – мониторинги глобалии биосферав?. Ма?сади ин мониторинг ин назорати ?олати му?ити атроф дар ми?ёси голобал? мебошад, мушо?идаи та?ироти глобал?-фонов? дар табиат, пешг?и кардани э?тимоли та?ирот?о дар биосфера дар нати?аи фаъолияти хо?агиии инсон. Объект?ои ин намуди мониторинг: мувозинати радиатсион?, шаффофнокии атмосфера ва та?ироти антропогении он, мувозинати ?а?онии об? ва ифлосшавии У?ёнуси ?а?он?, та?ирот?ои калон дар сикл?ои биогеохимияии элемент?о ва модда?о (CO

, O

, N, S, P, H

O ва ?.).

Дар шароти кунун? системаи мониторинги му?ити зисти Агентии обу?авошинос?, лаборатория?ои Кумита ва Хадамоти назорати давлатии санитар? – эпидеомологии Вазорати тандуруст? ва ?ифзи и?тимоии а?ол?, инунин Агентии омор, Агентии хо?агии ?ангал ва Геологияи то?ик ми?дори ма?дуди нишанди?анда?ое, ки дар Нишондоди Комиссияи и?тисодии Аврупоии СММ доир ба истифодаи нишонди?анда?ои эколог? барои давлат?оии Осиёи Марказ?, Европои шар?? ва Кавказ нишон дода шудааст муайян менамояд. Бинобар сабаби мав?уд набудани далел?ои боэътимод ва ма?дудияти системаи мониторинг, маълумот?о коф? нестанд. Ба сифати мисол оид ба об, талафёбии об, таркиби фосфор ва нитрат?о, истифодаи маъдан?о маълумот?о мав?уд нестанд.

Субъект?ои фаъолияти хо?агидор, барои ?ор? намудани ?исобот?ои омор? ба Агентии омор ?исобот?ои зеринро пешни?од менамоянд:

дар бора ?авои атмосфер?,

?олат?ои фав?уллодаи храктери таби? ва техногенн? дашта, тадбир?ои бартараф намудани он,

партов?ои сахти маиш?,

?удуд?ои табиии махсус му?офизатшаванда.

Дар соли 2010 Агентии омор ?абули ?амъоварии маълумот?оро дар со?аи хо?агии об манъ намуд. Сол?ои т?лонист, к? ?исоботи ташаккул? партов?ои исте?сол? бурда намешавад. Масоили вобаста ба да?и?ии маълумот?о оид ба партов?о ба ?авои атмосфер? ва ташаккулёб? партов?ои истеъмол? барои мутахассисони со?аи эколог? масоил?ои душворро э?од менамояд. ?оло ?ам дар мубодилаи маълумот?о душвари?о ?ой доранд (маъмумот?о дар асоси дархости хатт?, дар шакли хатт? (?айриэлектрон?) пешни?од карда мешаванд). Сат?? пасти мунтазам?, сифати ?удокун? ва гирифтани намуна, ин?унин автоматикунон? ба суръат ва имконоти табодули маълумот?о таъсир мерасонад. Принсип?ои заминавии маълумот?ои экологии муштарак, ?исман ?ор? карда шудааст ва маълумот?ои фард? бошад, бештар ба назар мерасанд.

Кумитаи ?ифзи му?ити зист маълумот?оро дар 18 шакл аз сохтор?ои зертобеи худ ?амъовар? менамояд. Маркази маълумот?ои эколог? мавод?ои иттилоотии- блютен?ои экологие, ки маълумот?ои мониторинги экологиро дар бар доранд, омода менамояд. Кумита ?афтаномаи «Инсон ва Табиат» ва ма?аллаи «?ифзи Табиат»-ро интишор менамояд. ?амзамон Кумита, дар самти па?н намудани маълумот?ои эколог? тавассути васоити ахбори омма ва веб-сайт худ (www.tajnature.tj) кор?ои зиёдро ан?ом меди?ад.

Дар То?икистон мониторинги ?олати ?авои атмосфер? дар 4-5 ша?р?ои калон (Душанбе, Ху?анд, Бохтар, Турсунзода ва Гулистон) амал? карда мешавад. Системаи автоматикии мониторинги му?ити зист фа?ат дар ша?ри Душанбе фаъолият мекунад. Мониторинги об?ои р?изамин? аз тарафи Агентии обу?авошинос? дар 30 ну?та амал? мегардад. Маълумот?ои мониторинги сифати ?авои атмосфер? ва об, дар веб-сайти Агент? (www.meteo.tj) ?ойгир кунонида мешванд.

Агентии омор дар веб-сайти худ (www.stat.tj) шакли электронии ма?муаи маъълумот?ои омориро ?ойгир менамояд. Дар соли 2017 Маркази миллии гуногун? ва бехатарии биолог?, системаи ?амъовар? ва мубодилаи маълумот?ои экологиро дар сат?? вилоят? ва кишвар та?ия намуд (http://biodiv.tj/). Системаи зикргардида, давра ба давра ба маълумот?о пурра гардида истодааст.