Нигина ва Мирмалик

– Парвардгори оламро сипос ва шукри бе?ад мег?ям, ки ниёи мо падар бар падар садри Хоразм буданд ва мо ?адам бар ?адам бо оини шо?они пешин меравем. Фат?у зафар ?амеша ёри мост. Хоразми Кабир ба давлати му?тадир мубаддал гардид. Мулки мо аз ба?ри Хазар то хали?и Порс ва к??и ?индукуш доман па?н кардааст! Давлати мо таъна бар Мисру ?инду Чин мезанад!! Ахиран мо бо подшо?и ?арахито му?ориба карда, Г?рмоли ?аюрро сарк?б кардему ?а?онро аз тухми куффор пок гардондем. Шоирон фат?нома навиштанду моро Искандари Сон? унвон ни?оданд. Мо шукргузорем, ки ?ойгузини Сан?ар ва Искандар шудаем ва орифон Залилло?[25 - залилло? – сояи Худо ] мег?янд. Шумо ифтихор кунед, ки чунин сарвар доред! Фат?нома ба ?ама ша?ру наво?? фиристед, то хушхабар дар ?а?он пароканда шавад. ?ама ме?тарони кишвар ого? созед, то хутба таври сазовор бихонанд ва бо унвони Искандар? сикка бизананд.

Шумо ?ама фарзандон ва бародарони манед. Минбаъд низ як?оя бо Шумо зидди душман ?арб мекунам. ?оло ба самъи Шумо мерасонам, ки мо ?арор кардем дар ин р?зи муборак ?ар яки Шуморо бо хилъату инъоми подшо?? сарфароз гардонем.

А?ли толорро ин каломи ме?рубон? баробар аз ?ой хезонд ва чун дар сафи намоз баробар таъзим ба?о оварда, бо нер?и тоза давоми сухани Шо?аншо?и кабирро бо маро?и том шуниданд.

– Лашкариён сутуни салтанат мебошанд ва мо ?арор додем, ки ба шарафи ?алабаи бузург ба ?ар сипо?? сад динори хоразм? т??фа намоем ва ба муддати як сол аз раъияти Хоразм ушри чизе нахо?ем.

Ро?и подшо?он ?амеша равшан аз чаро?и дили фарзонагон ва о?илу доноён аст. Дар ин ?ода низ мо пайрави соди?и ?адду обои хешем. Агар олими пурдон Исмоили ?уз?он? ба ?утбиддин Му?аммади аввал да??илдаи «Захираи хоразмшо??» бахшид, Имом Фахриддини Роз? ба ?утбиддин Му?аммади сон? «?омеъ-ул-улум» ?адя кард! Аз имр?з эътиборан Бо?и ?азорбед комилан ба ихтиёри а?ли ?алам мегузорем. Бовар дорем, ки адибон чун «Захираи Хоразмшо??» асар?ои пурарзиш ба мо ?адя меоранд.

Вобаста ба ин масъала як нуктаи му?им ва нозукро мехо?ам ба таври махсус таъкид созам. Аз ?адимулайём дар марзу буми Хоразм туркон ва то?икон мисли ду бародар буданду ?астанд ва мо низ ба он?о муносибати мусов? бояд дошта бошем. ?ам дар базм ва ?ам дар разм аз ма?орату и?тидори он?о тарафайн ба?рабардор гардем, ?ам улба ва ?ам улбо[26 - Улба – таоме, ки дар офтоб пухта мешавад (ма?озан-турк?о)Улбо – дилу ?игари бирён (ма?озан-то?ик?о). ] бетафри?а бо ?ам бубинем.

Мо идомабахши фат?у нусрати Хоразмшо?они бузургем ва сари Г?рмол ба хок молидем, тахту бахташро шикастем, аммо ажда?ои наве сар бардоштааст, ки номаш Темучин, ла?абаш Чингиз аст. Ин бутпараст дар пеши мо ?а?ир аст, лекин моро мебояд ?ар ла?за омодаи ?арб бошем. Хо?иши замир? ба шумо ин аст, ки бо мо дурустпаймон бошед, то бо тадри? ва тадбир хоки душман ба бод афканем!

?ама бо нидо?ои «Зи?? шо?аншо?и олам!», «Комёб бодо Сан?ари сон?!», «?овидон бодо Искандари сон?!» аз ?ой бархестанд. Гаронмоягон ва номдорони хиттаи Хоразм аз ?ар с?и толор бари домони Султон Му?аммад Заллилло?ро б?сида, зару гав?ар ба пеши пояш фур? рехтанд ва бо шо?? бар вай салом карданд.

Шайх Ма?дуддин порае аз ?уръони азимушшаън ?ироат намуд ва Шо?аншо?и кабирро дуои нек кард:

– Поко Парвардигоро, давлати Хоразмшо?иёни Кабирро обод гардон! Мулкро бегазанд, лашкарро фармонбардор, раъиятро ором нига? дор! Шо?аншо?и музаффар ва одили моро баландахтар гардон! Шо?аншо?и олампано?и мо, ал-муайид ли дин-ул-ло? ва ал-мунтасир ли оли Расулило?[27 - устуворкунандаи дини Худо ва ?омии дини Расули Худо.] дар пано?и исмати хеш сайидтолеъ ва фархунда?ол нига? дор! Омин ё Раббулъоламин.

Бо амри ши?на ду ?азор сипо?ии озодаву тозанафас дарзамон ?озир шуда, дар ду тарафи ро?рави мармарфарши к?шки подшо? баробар истоданд. Сипас ?уломони тануманди ?инду ?абаш тахти равон оварданд, то шо?аншо?ро назди халои? бароранд ва аз он ?о ба доруззиёфат расонанд…

* * *

Баъди зиёфат базми ?амшед? барпо нашуд. На аз он сабаб, ки табъи нозуки шо?аншо? набардошт, балки зарурати таъхирнопазире ба миён омад: ла?заи омодашав? мун??[28 - Мун?? – хабарди?андаи хоси подшо? ] ба подшо? бехг?ш? хабар расонд, ки аз ду тарафи олам ду сафири олима?ом ба ??рган? ворид шудаанд – аз ?ониби шимол гумоштаи махсуси Чингизхон, аз самти ?ануб фиристодаи халифаи араб Носири Аббос?. Азбаски дар ойини давлатдор? омадани сафири подшо? ташрифи худи ? ?исоб мешавад, Му?аммади Хоразмшо? таъхирро хилофи одоб дониста, ба амири ташрифот амр кард, ки бо риояи комили расмияти ?абул ме?мононро ба толори пазиро? ?озир намояд. Худ ба хилватхона гузашт, то андеша?ояшро мураттаб ва либосашро мутоби? созад.

?утбиддин аз хурдсол?, ва?те валиа?д шуданаш аён гардид, дар дил як орзуи ширин мепарварид – билоди Чинро тасриф намудан ва тамоми боигари?ои онро ба даст овардан! Зеро аз таърихнома?о хондаву аз бузургворон шунида буд, ки Офаридгори олам ?ама сарвати дунёро ду ?исса намуда, ?исмати аввалро дар ба?али к?? ва зери хоки Чин пин?он намуда, бо?имондаро дар Мочин – яъне дигар кишвар?ои р?йи замин та?симу тарака кардааст.

Баъди охирин сафари бобарори ?арб?, ки мулки ?арахитоён зеру забар гашту шо?и ин ?абилаи к?ч? зери замин рафт, барои ?омаи шод? п?шонидан ба орзуи айёми к?дак? имконияти фарох фаро?ам омад ва шо?и ?олиб хост, о?анро дар гармогарм? к?бида, сари лашкар ?ониби Чин гардонад. Вале писараш ?алолиддин хаста шудани сипо?иён, дурии ро? ва наздик расидани мавсими сарморо пеш оварда, нияти падарро то ба?орон мав?уф гузоштан хост. Дар ?амин ?ол ?осусон хабар оварданд, ки лашкариёни Чингиз барои ?у?ум кардан ба Чин тайёр? мебинанд. Ин навиди шуб?анок, аммо да?шатангез шасти ?утбиддинро паст гардонд, аммо ни?оли орзуяшро нашикаст ва ба ??рган? омадани гумоштаи Чингизхонро фоли нек ?исобид. Бовар дошт, ки то?ири утрор? Йусуф Канка барои равшан намудани торики?о к?мак мерасонад.

Йусуф – гумошта ?амро?и худ т??фаи бисёре оварда буду боз як арму?они хоса аз бузургнойон Чингизхон ба Султон Хоразмшо? – тиллосанги азими худрустае шабе?и гардани шутур, вале калонтар аз он!

– Бо чашми сар дидам, ки Чингиз-?оон ин тиллопораро бо дасти тавонои худ аз Тиллок?? канда, ба халтаи заррин андохта, болои ароба ни?од ва моро фармуд, ки ин тикшимишро як?оя бо номаи сарбам??р шахсан ба дасти мубораки шо?и Хоразм супорам, – гуфт бо о?анги э?тиром ва ифтихор сафир ва л?лако?ази абрешим? бо ду дасти адаб ба Хоразмшо? супорид.

?адяи гаронмоя ва бесоби?а ?амаро дар шигифт гузошт. Аммо шо?аншо? фа?ат бо кун?и чашм онро нигаристу аввал ба нома чашм давонд. Зеро барояш му?им он буд, ки Чингизхон ч? навиштааст?!

Мактуб ба забони порсии дар?, вале бе риояти одоби номанигор? иншо гардида, мухтасару сода буд: «Бо арзи салом ба Хоразмшо? ин сухан мег?ем: ман султони машри? ?астаму ту султони ма?риб! Хо?они онам, ки байни мо а?ду паймони сул?у д?ст? муста?кам бошад, то?ирон ва корвон?о байни мамлакат?ои мо бемалол равуо кунанд. Мол?ои ?иматба?о ва дигар ашёи р?згор, ки дар мамлакати ман ?аст, дар мамлакати ту озодона фур?хта шаваду ?ама гуна молу ашё аз мулки ту дар мулки ман бе ягон монеа ба савдо гузошта шавад. Хеле хуб мешавад, агар ба якдигар халал нарасонем ва душман? накунем. Подшо?и машри?замин ба подшо?и ма?рибзамин офият мехо?ад».

И?рори д?ст? кардани Чингизхон ба Хоразмшо? писанд омад. ?арчанд худро подшо?и ними дунё ?исобидани як му?ули чаласавод ба табъаш нафорид, лекин нияти ?анг надоштанашро дониста, равшандилу осудахотир шуд. Номаълум о?и сабуке кашида, мулки Чинро фур? гузошту чашми тамаъ ?ониби Ба?дод д?хт, ки фат?и он рози пин?он андар ни?онхонаи дилаш буд ва ла?зае вайро ором намегузошт. ?амеша фурсати муносиб мекофт, то кори нотамоми падарро ба ан?ом расонда, Носири Аббосиро ма?бур намояд, ки Султони Хоразмро шо?аншо?и олами ислом эътироф карда, дар Ба?дод хутба ба номи ? хонад.

Хоразмшо? ал?ол, аз ?арва?та бештар, ба ин кор имтиёз ва и?тидори комил дошт. Дар давоми понзда? соли подшо?? Хуросону Иро?и А?ам, Мозандарону Озорбод?он, ?уристону ?азнаву Бомиёнро то у?ёнуси ?инд зери тасарруфи худ дароварда, Мовароунна?рро иш?ол ва аз ?арохониву турку ?арахитой?о тамоман пок гардонда, бештар аз чорсад ша?ри бузурги оламро забт намуда, мамлакати па?новари ягона ва комилан со?ибисти?лоли Хоразмшо?иёни Кабирро бунёд карда буд! Лашкариёнаш ?олиё ба фат?и Гур?истону Шервону Анатолиё маш?ул буданду дар остонаи Миср ?арор доштанд… Аммо барои пешравии оянда ва кишваркушои?о монеаи асос? хилофати Араб буду Носирхалифа санги садди ро?и Хоразмшо?…

Ма?з дар чунин ла?заи ?ассос ва та?дирсоз бо пойи худ омадани ду сафирро ?утбиддини сон? ?идояти мушкилкушо аз ?айб ?исобид ва ?арор дод, ки бо Чингизхон муросову мадоро намояд. Аввал элчии ?ро бо иззату икроми зиёд пазируфт. Сипас сафири араб Ша?обиддини Су?равардиро ба ?узур хонд.

Шайхи шайхони олам Су?равард? дастхол? омада буд, ?атто аз халифа расмулхате надошт, валекин бо э?тимоми Хоразмшо? сазовори эъзоз ва э?тироми лои? гардид ва му?аддимаи с??бат бо ме?рубонию такаллуфи тарафайн саршор буд. Фа?ат баъди он ки номи Носирхалифа ба забон омад, лутфи гуфтушунид ла?в гашт. Шайх паёми шифо?ии халифаро айнан ироа кард ва гуфт, ки ?омии дин ва давлати ислом аз аъмоли зишти Кучлук нисбати мусулмон?о барошуфта, сахт ба хашму ?азаб омадааст. Зеро ин бутпарасти ашадд? тиловати «?уръон», азон гуфтану намоз хондан, салла бастану ?ома п?шиданро манъ карда, дари мас?иду мадраса?оро баста, мусулмон?оро ма?буран ба бутпараст? водор менамояд.

– Ин гапу кор?оро мо ?ам медонем! – ба сухани сафир латма андохт Хоразмшо?. –Вале намедонам, ки чаро амиралм?ъминин хом?ш аст ва ягон тадбир намеандешад?!

– Халифаи дин ва давлати ислом ба Хоразмшо? пайки и?обат мерасонад ва мег?яд: «Эй амири бузурги ислом, хуру? кун бар кофири мутла? Кучлук, лашкар бикашу мулк аз дасташ бигир ва ?ро ба ?а?аннам бифирист, ки Худованди ?а? ту ?аст?. Дуои ман дар ?афои туст ва шак надорам, ки Алло? таъоло? туро бар вай нусрат ди?ад ва бо шарофати ту мусулмон?оро сарбаланд гардонад».

– ?имояти дин ва ?аёти муслимин вазифаи аввалиндара?аи амиралм?ъминин аст. Бигзор худи Носирхалифа лашкар кашад ва он кофари мутла? ба ?а?аннам фиристад!

–Вай ба ?удрати Хоразмшо? эътимод дорад, ?ро амиралумаро ал муайяд минассамо[29 - амиралумаро ал муайяд минассамо-амири амирони таъйидшуда аз осмон] ме?исобад…

– Агар эътимод дошта бошад, хутба ва сикка ба номи мо фармояд, моро сарвари мусулмон?ои олам хонад. Он го? мо дар давоми як ?афта Кучлук ба ?а?аннам фиристода, диёрашро мусулмонобод мекунем.

– Халифа ба ман дастур додааст, ки…

– Дастури халифа барои мо як пули сиё? арзиш надорад! Тавонад – Кучлукро аз байн бардошта, дини исломро бар бутпарастон ?олиб гардонад. Натавонад – ?ойро хол? кунад, то шахси сазоворе ?омии мусулмонон бошад. Тамом-вассалом!

Шайхи шайхони олам Ша?обуддини С??равард? музтариб?ол аз толори пазиро? берун баромад. Шайхулисломи Хоразм Ма?дуддин ва шоир Сайфуддин ?арчанд к?шиданд, дар базми ?амшед? иштирок накарда, ?атто ба хона?о?и Шайх На?муддини Кубро нарафта, ?ада?а ?ониби Ба?дод шитофт. Аммо элчии Чингизхон ангуштнамои хосу ом дар базми шо?аншо?и Хоразм буд…

* * *

Баъди намози аср бо амри ши?наи ??рган? лашкариёни дарбор? сило? баста, гирдогирди доруззиёфат барои посбон? саф заданд ва омадурафти беи?озат ?атъ гардид. Чун ?а?онро торик? фаро гирифт, бонги таблу ду?улу дабдаба, говдуму сан?, ойинаи филону карнай ва сапедм??ра баланд гашта, аз о?ози тантанаи оламафр?з дарак дод. Дар толори азим бештар аз ?азор шамъи ча?оргонаи бухор? фур?зон гашту хонсолорони чобукдаст ва баковулони покизалибос дар як дам сад хон ба чандин рангу бор чиданду дастархон?ои сап-сафеди о?ар? аз мева?оту сабзавоту ?андалоти хелмахел алвон? намуданд. Надимони тез?аракат таом?ои гарм, шароб?ои нарм, турши?ои м?ътадил ва х?риш аз кабку о?у ва тазарви сафед оварданд…

Хоразмшо?и ?авипайкару шофм?йлаб ва кашидариш бо че?раи нурон? ва гуна?ои ар?увон? ба болишти зебо такя зада, дар тахти м??ташам бо шук??у шавкати ол? менишаст. Канизони ёсуманб?й ва надимони парипайкар бо мирва?аи товус? ва лутфу навозиши шо?? хидмати бандаг? ба ?о меоварданд. Бузургони давлат ва ме?монон аз чапу рост орому сокит нишаста, омадани Турконхотунро интизор? мекашиданд, ки тиб?и одати ?амешаг? ?амро?и а?ли рикоби хеш баъди мардон ба толор ташриф меовард.

Сукути бардавомро овози баланди мири ташриф ба ?алма?ал табдил дод:

– Худованди олам, модарбузурги муаззама ва уллиа?ни?а[30 - уллиа?ни?а – малоика ] садрнишини бонувони машри?у ма?риб, улё?азрати олима?оми салтанати Хоразмшо?иёни Кабир Турконхотун офтоби ?а?он бо ташрифи ?удуми хеш ма?фили моро мунаввар месозанд!

Таблу на?ораи подшо?? ба садо омаду Турконхотун либос?ои фохира дар бар ва ?изилто?[31 - ?изилто? – то?и тилло? (ба хоразм? ?изил – тилло аст)] бар сар бо ви?ору салобати модаршо?? ба ма?лиси мардон ?асурона гом ни?од. ?ама баробар аз ?ой хеста ва нафас?о дарун кашида, ?ар ?адами ? ба чашмони пурме?р гиром? медоштанд. Турконхотун якмарому бови?ор пеш мерафту аз ?афояш ?афт гулдухтари нозанини хушлибос доманкашон чун товуси хиромон ?аракат мекарданд. Бо як ниго? аён буд, ки он?о ?уломдухт ё канизак нестанд, зеро либосу ороишу пероиши ?ар кадом ба хиро?и вилояте меарзид. Ин ?афт гули наврустаи гуландомро Турконхотун аз байни чил бойдухтари мумтози ??рган? писандида, интихобан гулчин карда буд ва ?амаашон ба ?абилаи кангл? тааллу? дошта, миёни духтарони ?авми Турконхотун бе?тарини бе?тарин?о ?исоб меёфтанд. Падари ?ар кадоме сипа?солори сарсупурдаи модаршо?и Хоразм буду неруи зиёди ?арб? дар ихтиёр дошт ва амри Маликаи ?амтабори худро аз ?ама фармоишот му?аддам медонист.

Аз ?амин сабаб Турконхотун бо сари баланду табассуми фарох ва каруфари ол? пеш мерафту чунин вонамуд мекард, ки дар ин толори бузург ?айр аз писараш дигар касеро намебинад. Аммо а?ли толор ин тафохур ва назарбаландиро амали шоиста ме?исобиданд. Охир, писари на ?ар модар шо?аншо?и олам мешавад ва на ?ар модарро чунин бахти баланд муяссар мегардад, ки дар базми ?амшедии фарзанди фат?овари худ бо ?ам?амаю дамдама ширкат варзад!

Аз ?афои Турконхотун боз як гур?? занони савлатманд вориди базмго? шуданд. Маликабону Дилором сархайли он?о буду дар па?луяш Нигина бе?уръатона ?адам мезад. Че?раи хандон дошт, аммо чашмони ма?зун. Зеро соате ?абл аз о?ози базм Турконхотун ?авлу ?арори худро та?йир дода, кабутари ?арамро аз ра?сидан боздошт ва ба машшотаю канизон фармуд, ки бо ?олияву кофуру анбар ин бути шакарлаби мушкинхолро боз ?ам хушр?й ва хушб?й гардонда, чун ар?с ороста, дар базмго? бо либосу ороишоти бе?тарин ба чашми Узло?шо? манзур намоянд.

Амри ?ало?инкампирро шунида, Нигина мувозинати а?лу э?сосро гум карду бе?ол ва ночор р?йи фарш нишаст. Дуд аз димо?и Шакархонум баромаду бо дилу ?игари с?хта ба манзили Малика Дилором тохт. ?арчанд медонист, ки аллакай кор аз эътидол гузашта, та?йир додани ?олат имконнопазир гаштааст. Вале Маликаи Хоразм бо тамкини ?айратангез ?ая?они мураббияро фур? нишонду бо солор? гуфт: «?ар ду ором шаведу ба намоиши ?унар омода бошед. Шо?писари ман масъаларо табъи дили мо ?ал мекунад!»

Турконхотун ва а?ли ?арами ? дар нишастго?и ало?ида ?о ба ?о шуданду канизакони му?анния самоъ о?оз ни?оданд. Хоразмшо? бо нигори лоларухе, ки ар?си мамлакат унвон дошту зулфи пурхаму тоб ва м?йи мар?улаи ? рашки мушки Хутану анбари Соро буд, дар садри ма?фил нишаста, бо ?узуру ?аловати том навои ар?унун? мешунид ва шароби ар?увон? мен?шид. Он сарви равон бо ?абои парниён гирди сари то?вар парвона буду ва?те навои хусравон? дар толор танин андохт, бо ?амоли матлуб ва че?раи ма?буб хиромон ба ?илва омад, то ба ?усну ?амоли зебо ва ?аракоти ширинадо дили Хусрави Хоразм волаву шайдо намояд. Вале Хоразмшо? ба ёри дерин эътиборе надода, саволомез ба ?алолиддин нигарист, ки дар хони па?луи рости падар менишаст.

Писари чашминтизор дар?ол аз ?ой хесту аввал одоби таъзими подшо?? риоя намуда, а?ли базмро хом?ш ва ди??ати умумро ба худ ?алб гардонду бо фарри бузургманиш каломи хуш ба забон овард:

– Эй падари ме?рубон ва оламгири ?а?онбон!

Сарфароз аз онам, ки фар?анги шо?ону ме?тарону фарзонагонро нак? медонеду нак? медоред ва ни?оду рафтору кору сози подшо?? дар сат?и ол? сомон меди?ед. Сипо? оростану кин хостану разм кардану шабехун задану ша?р гирифтан?ои Шумо вирди забон?ост ва андар сифоти хуби шумо достон?ои мар?уби зиёд набишта шуда, ки ба г?шу дил?о хушгувор ояд.

Ифтихор аз он дорам, ки Сан?ари замон ва Искандари сон? шумоед, эй падари баландахтари ман! Месазад, ки корнома?ои шумо дар Шо?номаи навин сабт гардад ва ояндагонро дарси ибрат шавад. Ба ин ният аз Исфараи нозанин шоире овардам, ки баъди р?й дар ни?оби хок кашидани ?о?он? кас мисли ? надидааст! Ахтари тобони назми А?амро ?абул фармоед.

Сайфуддини Исфаранг?, ки дар шафати шайхулислом менишаст, бо таъзими шоирона худро ба мобайни падару писар расонд ва интизор истод, ки дастур ч? мешавад.

Хоразмшо? сар то пойи шоирро бо чашми харидор? нигаристу гуфт:

– То ?а?он будааст, ?е? подшо?и сулолаи мо аз шоире сарфи назар накардааст. Зеро аз лашкару ган?у хазинаи подшо?? осоре намонад, аммо ба шарофати шеър, ки ба?ои исми шо?ро таркиб мекунад, номи ? ?овид монад. Синою ?уз?он?, Ватвоту Форёб? ва сад?о бузургони А?ам аз борго?и Хоразмшо?иён нашъунамо ёфтаанду ту ?ам хуш омад?, эй шоир. Модарам гуфтанд, ки табъи рост дорию аз Исфара барои мо достоне дастовез оварда?…

Сайфуддин ягон ?арфи зиёдат? нагуфта, ?ар ду даст боло бардошт ва ба ?ироати ?асида пардохт:

Дар гулшани мулк бори дигар,