Нигина ва Мирмалик

Поёни китоби аввал

КАБКИ ЗАРРИН?АФАС

Пешгуфтори китоби дуюм. Дебочаи салтанати Хоразмшо?иёни кабир аз дидго?и шоири суханперо ва ра?намо

Шо?зода ?алолиддин «кабутари ?арам» гуфтан замон дили Нигина сахт такон х?рд. Ёдаш омад, ки сиришташ бо риштаи ноаёне банд-банд ба ин паррандаи зебо пайванд аст: модари фарзандгадояш кабутар дар хоб диду Пири равшанзамири Ху?анд аз кабутархонаи хеш якеро ба Мастура бахшид, лекин кампири дилсиё? коре кард, ки модари сарторик паррандаи би?иштиро бо дасти худ кушту пора карду т?ъмаи ?и?илдон кард; кабутаре, ки аз боло ба шикам даромад, аз поён саломат баромаду бо нидои шоири ?авон А?мади Исфаранг? ва хитоби ?а?онпа?лавони ?авон Мирмалик аввал кабутари навпарвози Ворух шуд, баъд кабутари ни?обдори Мо?пар?, сипас кабутари навзахмаи Ху?анд; Пири Бузургвори замон ?ро кабутари об? хонду бо масли?ату дуои нек ра?намо? кард, р??и шоди шоира Ма?аст? ?ро кабутари му?о?ир номид, навозид ва инак, бо амри шо?зода кабутари ?арами подшо? унвон гирифт!

Амри султонзодаро ?адяи та?дир ?исобида, болу пари нав бароварда, шодон ва ?азалхон омодаи парвоз шуд. Вале амакдухтараш Назокат ба косаи пурша?д ?аламфуре хаст:

– ?айронам, ки чува аз шод? беист ?анотак мезан??! Оъ… кабутари ?арам чизи ганда, парандаи ?аром, амакдухтар. Чунки аз падару модар, ёру диёр, аз зиндагии инсон? умрбод ?удо мешав?. Маънои дигари кафтари ?арам кабки ?афас, амакдухтар! Подшо? «шин» г?яд – мешин?, «хез» г?яд – мехез?, «мур» г?яд – мемур?! Яъне ки дар ??рган? бо ?е? кас гап задан наметон?, аз зи?? дилат анор барин парс мекафад…

Нигина, ки дар ла?за?ои душвор чашми умед ба Бибинур? мед?хт, илти?о кард, то маънии «кабутари ?арам» са?е? фа?монад ва агар гапи Назокат дуруст бошад, аз сафар даст кашад.

– Дар зиндаг? ?амаи мо – зан?ою духтар?о кабки ?афасем, бе и?озати со?ибони сари худ майли хотир нафас намекашем. Аммо кабутари ?арам ?арчанд ба кабки заррин?афас монанд? дорад, чизи тамоман дигар асту ?айри подшо? ба каси дигар тобеъ нест. Яъне ягон кас ба кабутари ?арам бо чашми бад ниго? карда наметавонад ва ?атто бе изну и?озати подшо? бо вай гап зада наметавонад. Лекин кабутари ?арам бе?аму осуда мегардад, либоси дилхо?ашро меп?шад, таоми дилхо?ашро мех?рад, ба ?ойи дилхо?аш саё?ату тамошо меравад, ?улому канизак, фаррошу хидматгузор?о дорад… Агар хулосатан г?ем, ба кабутари ?арам ?ама чиз дастрас асту лекин вай парандаест дастнорас!

– Барои Мирмалику Сайфуддин ?ам дастнорас аст?

– ?ар дуи он?о дар ??рган? кабутари ?арамро ду боли парвоз мешаванд!

Андактар шодии Нигина дучандон шуд. Зеро фа?мид, ки шайхбобо?ои ху?андиаш Бадеуддини Нур? ва Бур?ониддини Вал? бо Пири маънавии ??рган?, асосгузори тари?ати кубравия Шайх На?миддини Кубро пайванди муста?кам доранду ин бузургвор муттакои Нигина мешавад… Фа?ат… андаке дилхи?ил буд аз он, ки дар бораи шо?аншо?и Хоразм Султон Му?аммаду писараш ?алолиддин ва давлати Хоразмшо?иёни Кабир маълумоте надорад. Яъне, бо чашмони баста, к?р-к?рона ба мамлакати ношинос меравад.

Мушкилотро ро? – ро?и басо дурмадарози Ворух-??рган? ?ал кард. Муддати сафар – сафари хеле мадид, ки ан?ариб ду мо? т?л кашид, имкон фаро?ам овард, то Нигина ба ?ар пурсиши шогирдонаи худ аз шоири донишманд ва сухансарои ра?намо посухи пухта шунавад. Сайфуддини Исфаранг?, ки пирону волидон сарпарастию бе?р?зии ган?и ягонаи Ворухро ба ? супорида буданд, дар му?аддимаи сухан гуфт, ки ал?ол сулолаи ча?оруми Хоразмшо?иён ?укмрон? мекунанд.

– Поягузори сулолаи хоразмшо?иён шо? Афри? ба ?исоб меравад. Вай н??сад сол пеш дар ?ануби Хоразм ?алъаи подшо?? сохту дар гирдаш раво – раво ша?ри Кат бунёд гардид ва пойтахти давлати навзу?ур шуд. Баъди ?афтсад сол шо? Маъмун аз шимоли Хоразм сар бароварду ?исмати ?анубро забт карда, дуюмин давлати хоразмшо?? ба ву?уд овард, ки пойтахташ ??рган? шуд. Ин сулола ?амаг? бисту ду сол умр диду ?азнави?о Олтинтошро ба тахти подшо?? шинонданд ва ? чор сол зиёдтар ?укм ронд. Сипас сулолаи ча?оруми хоразмшо?иён ба арсаи таърих баромад.

– Ин сулоларо кадом подшо? асос гузошт?

– Асосгузори ин сулола подшо? не, ?улом аст, – гуфт бо овози паст Сайфуддин ва Нигинаро таъкид намуд, ки ин сирро дар дил ма?фуз дораду асло ба овози баланд наг?яд. – ?иссаи мазкур басо ибратбахш асту баёнгари ?удрати ило?ист. Яъне Парвардгори олам метавонад, шо?ро гадою ?уломро подшо? созад. Чуноне ки Ан?штегинро бо мар?амати олии хеш сарфароз гардонд.

Ин марди ?а?ирро ?уломи ?ал?абарг?ши Маликшо?и Салчу?? мегуфтанд. Ба ин маъно, ки овози шо? овезаи г?шаш буду тиб?и таомули дарбори салчу?иён як сол пиёда хизмат кард, зеро ?у?у? надошт, ки дар ин муддат бар асп нишинад. Аз ?азо боре дар назари Маликшо? намоён гардид. Он р?з бори ом буд ва фурсате мувофи? афтоду Ан?штегин гуфт: «Эй бузургвор шо?, банда камари хизмат бар миёни камари ?он бастаам»

Сухани шоирона султони баланд?имматро писанд омад ва фармуд, ки ?ар сухану амали вайро ошкору пин?он биозмоянд. Зеро Маликшо? одате дошт, ки бар андозаи хизмати бену?сон, ?унари шоиста ва ?оннисор? ?уломонашро тадри?ан, дара?а ба дара?а мартаба меафзуду некусурат? ва диёнати Ан?штегинро фа?мида, маркабе од? бахшид. ?уломи шодгашта соле дигар ба хоки ?адами хо?ааш ?он фишонд. Аъмоли шоистааш ба лутфу карами Маликшо? ?абул афтод ва ?ро аспи турк? доданд бо лигому зини од?… Соли пан?ум зине бе?тар ва лигом бо кавкаб гирифту со?иби гурз шуд. Соли шашум ?омаву ?абои хоса доданд. Баъди соле со?ибхайма шуд. Се ?уломак дар итоати ? карда, вусо?бош? ла?аб ни?оданд ва куло?и намади сиё? дар сараш п?шонданд. Пас аз се сол та?аммулаш зиёда гашта, ба мартабаи хайлбош? расид. Пас ?о?иб шуд. Чун садо?ату ?унараш равшантар зу?ур ёфт ва ба кор?ои бузург даст ни?од, ши?наи Хоразм таъйин шуд. Ривояте ?аст, ки Маликшо? дар ин маврид чунин гуфта: «Бегона агар вафо кунад, хеши ман аст!»

?умлаи пурме?ри шо?и салчу?? самари нек овард ва Ан?штегине, ки дар бардаг? «??рча» ла?аб дошт, ??ршо? шуд. Зеро пойтахти мамлакатро аз ?ануб ба шимол к?чонду дар ??рган? сулолаи ча?оруми хоразмшо?иёнро хишти аввал ни?од…

Баъди сари ? ?утбиддин Му?аммад ба тахти подшо?? нишаст…

– Шо?и ?озираи Хоразм?

– Ин ?утбиддин Му?аммади сон? аст. ?утбиддини аввал нахустфарзанди Ан?штегин буда, камолоти вай маро ба андешае мебарад, ки банда агар хо?а шавад, хо?-нохо? умеди салтанат мекардааст. Ан?штегин низ албатта, орзу?ои хаёл? дар сар дошту ба тарбияи нахустфарзандаш эътибори махсус дода, аз хурдсол? дар дили к?чаки ? нисбати илму адаб ш?ълаи ме?ру му?аббатро фур?зон сохт, ?утбиддинро дар бе?тарин мадрасаи Марв – Шо?и ?а?он саба? ом?зонид. Фарзанди ?обили падар бо иштиё?и том та?сили камолот кардаву дар аксари фунун камоли ма?орат ёфта, кори дину ?икмати бисёр ом?хта, олиме фасе? ба ??рган? баргашту назди аркони Салчу?иён м??тарам гардид ва баъди фавти падар мансаби вайро со?иб гашт. Андактар бо иродаи султон Сан?ар волии Хоразм шуду и?тоъдор ва Хоразмшо? ла?аб гирифт. Зеро бо панди падар бета?сир амал карда, ?урмати хонадони салчу?иён сид?ан ниго? медошт ва фарзандонашро низ наси?ат мекард, ки «ба забон дигар маг?й ва ба дил дигар мабош…»

?утбиддин Му?аммад муддати с? сол хал?ро одилу уламоро ме?рубон буд. Чун озодмарди худотарс ш??рат дошту мардумро ба хайри худ умедвор карда… Хоразм аллакай дар он айём таъна бар Мисру Чин мезад ва аъёну акобири замон садри Хоразмро бо э?тиром «подшо?, ?утби дунё ва дин Абулфат? М?ъйин Амир-ал-м?ъминин» мехонданд.

?утбиддини аввал бо ин ?ама бузург? ва ?о?у ?алол ?амоно бандаи соди?и салчу?иён буду хиро?и му?арраршударо як сару м? кам накарда, дар ва?таш бехиёнат месупорид. Чун офтоби умраш бар сари девори дунё расид, ме?тарписараш Алоуддини Отсизро ба хилват хонд ва гуфт: «Савганд х?рдаам, ки то ?он аз ман набарояд, хонадони салчу?иён гиром? дошта, хидмати эшон ба ростон ва бену?сон адо намоям. Кори Хоразм акнун мунтазам асту дар уфу?и салтанат хуршеди саодати ту тобон омада… ?оло, ки маро кор аз даст ва тир аз шаст меравад, суботи мулку бунёди давлати мо дар изни туст. Хал?ро д?ст дору молро душман ва ба но?а? аз раъияти Хоразм ягон дир?ам наситон, то туро ба ними он нафр?шанд…

Бахти ?умоюнист, ки туро бо оли салчу? ягон савганд дар миён нест. ?олиё эшон бо хештан ма?руранд, даъвии то?у тахт бо хун мекунанд, бо якдигар ?арбу зарб доранд. Ту на бо ме?тар бошу на бо ке?тар. Бо а?ли Хоразм нек бошу нек? талаб ва р?зи нек дарёб, ки худ толеи нек дор?…»

Отсиз васияти падар бо г?ши дил шуниду баъде ки Султон Сан?ар бе ?е? дудилаг? ба номаш хати маншур дод ва ба тахти хоразмшо?? шинонд, доии хешро сид?ан дуо ва сано хонда, камари хизмат бо ра?бат ба миён баст. Ин ?авонмарди бистун??сола турке буд мубориз, аммо донишманду нуктасан?. Мисли падар ва бо ?идояти ? дар Марви бузург та?сили илм карда, ?амзамон бо удабо ва шуарои замон ?амнишин гаштаву аз файзи с??бати эшон ба?ра?о бардошта, ?атто ба то?ик? ?асидаву рубо? э?од мекард.

– Отсизро турк гуфтеду боз мег?ед, ки ба то?ик? шеър менавишт…

– Мардуми Хоразм ва А?ам ?ама аз як гав?аранд, хеши якдигаранд ва ?амкешанд. Мег?янд, ки Зардушт дар ин диёр зу?ур намуда ва дини габро? оварда… Хати хоразмиёни ?адим ба алифбои су?дию порт? монанд асту ид?ояшон то ба имр?з якхела… А?оиботи таърих ин аст, ки араб ба мулки Хоразм дини ислом оварду… лафзи дар?! Ин забони шеъру шоир? забони ?адимаи хоразмиро тадри?ан танг карда, аз арса берун оварду дар Хоразми имр?за ?ама турку ?ипчо?у араб ба то?ик? ?арф мезананду менависанду давлатдор? мекунанд ва тавре ки гуфтем, ?атто шо? Отсиз ба то?ик? шеър менавишту васияти падарро м? ба м? и?ро карда, а?ли илму адабро гиром? медошт.

Муносибати хайрхо?онаи шо? Отсиз ба олими забардаст Исмоили ?ур?он? исботи ин фикр асту бовар дорам, ки ту ин номи табаррукро шунида?…

– Бале, асари оли?адри ?ур?ониро дар кошонаи Ма?аст? хондаам, – дар?ол посух гардонд Нигина. – Бо забони содаи пуртаровати дар? навишта шудааст. Осори гаронба?ои илми тиб бошад ?ам, монанди шеъри фасе? равону оммафа?м…

– Номи китоб дар хотират ?аст?

– Агар хато накунам, «Захираи хоразмшо??». Ба хотирам омад: муаллиф дар му?аддимаи китоб навиштааст, ки ?укми боду ?авои Хоразмро дида, ин ?о ма?ом ихтиёр кардам…

– Дуруст гуфт?, аммо но?ис! – Сайфуддин аз хур?ин китоби му?овааш чармин бароварда, вара?и аввалашро кушод. – Чанд ?умлаи пешгуфторро мухтасаран мехонам, боди??ат шунав: «…Та?дири Эзади таъоло чунон буд, ки ?амъкунандаи ин китоб ?асди Хоразм кард ва ба хидмати Худованди некбахт… Абулфат? ?утбиддин Му?аммад… шуд андар соли понсаду ча?ор аз ?и?рат. Хушии ?авою оби ин вилоят бидид ва сирату сиёсату адли Худованди Хоразм бишнохту ин ?о ма?ом ихтиёр кард ва андар сояи адлу давлати ? биёсуд, ба неъмату ?ашмати ? муста?зир гашт… Чун осори неъмати ? бар а?воли худ бидид, а?аб донист ?а??и неъмат шинохтан ва шукри он гузоридану расми хидмат бар?ой овардан… Бар ин ният… самараи илм?, ки муддате аз умри хеш андар он гузаронидааст, ба номи ин Худованд ?амъ кард ва китобро «Захираи Хоразмшо??» ном гузошт, то ?амчун номи ? андар офо? маъруф гардад ва ?амчун хубномаи ? андар ?а?он дер бимонад…»

Сайфуддин китобро п?шиду бо табассум гуфт:

– Иловатан бар ин навишта?о мег?ям он чиро, ки дар Бухорою Самар?анд аз уламою удабо шунидаам. Дарбори Хоразмшо? ?амар?за пур аз а?ли илму адаб буд, вале вай табиби ?ози? ва олими пурдон Исмоили ?ур?ониро дидан ?амон гул-гул шукуфт, дорухонаи шо?аншо?ии Ба?оуддавларо дар?ол ба ихтиёраш гузошт, барояш як ?азор динор мо?она му?аррар карду бо ла?аби «афозил-ул-утабо» сарфароз гардонд. Яъне, ба олими ар?манд ?ама шароитро фаро?ам овард, то шо?асаре иборат аз да? ?илд э?од кунад, ки му?имтар аз ?ама китоб?ои порс? то ба ин замон аст…

Замоне, ки ?утбиддин Му?аммади аввал аз олам гузашт, Исмоили ?ур?он? пири хирадманди ?аштодсола буд. Аз асрори тиб, ки ога?ии комил дошт, бо табъу зав?и ?авон? э?одкориро идома медод. Шо? Отсиз низ дар пайравии падар ме?рубонию оли?имматиро нисбати ин олими забардаст идома медод. Ма?з бо дархости подшо?и ?авон муаллифи китоби азими «Захираи Хоразмшо??» онро хулосатан ба шакли ана ин ду?илдаи хурд?а?ми сафар? дароварда, «Хуфии Улоъ?» номид, ки ?амеша бо ман аст. Ма?з бо масли?ати Отсиз китоби наве бо номи «А?роз» навишт. Вале о?ибати кор нохуб шуд…

– Яке дигареро ран?онд?

– Не. Султон Сан?ар, ки мисли дигар шо?они салчу?? хату саводи коф? надошт, Исмоили ?ур?ониро ба ме?мон? даъват карду и?озати аз Марв баргаштан надод. Вайро нисбати Отсиз ду карат бештар иззату эъ?оз кард, то «Зихираи Хоразмшо??» ба номи худ гардонад. Ин рафтори ?аразнок ?унуни Отсизро бедор кард. Аз дилаш о?и оламс?з бархест. Азбаски дар шарёни вай аллакай хуни бардаг? кам буд ва ба Султон Сан?ари Салчу?? дили нохо?ам сари итоат фуруд меоварду пайваста барои исён пайти мувофи? ме?уст, аз супоридани хиро? сар печид. Султон Сан?ар сахт мал?л гашта, шоири дарбораш Адиб Собири Тирмизиро гумоштаи худ хонд ва гуфт, ки аз китобхонаи шо?аншо?? ча?ор уштур дастнавис ва девон?ои камарзиш бо худ бигирад ва аз Марв ба Хоразм рафта, бо удабо ва уламои он и?лим дар иртибот бошад ва ?окими нофармонро ба итоат даъват кунад. Бигзор ин амал ошкоро, дар мадди назари ?амагон сурат бигирад, аммо зимнан «мута?афизи ?олот ва мутафа??ис ва мун?? бошад».

– Ин ибора ч? маъно дорад? ?осус ва хабаркаш?

– Ё ?ар ду. Са?е?тараш, чашми бино ва г?ши шунавои подшо?.

Отсиз вакили Султонро бо иззату икроми шоиста пазируфт ва гуфт: «Ман коре ба тари?и ?асд накардаам, ки хилофи ?онсупор? ба Султони Кабир бошад. Ни?оли хилоф шинондану меваи д?ст? ?устан шеваи мо нест ва моро наси?ати падар он аст, ки дар ро?и садо?ат ка?рафтор набошем, то давлати ?умоюн? осеб наёбад ва мур?и бахт парканда нашавад».

?окими исённи?од хашм як с? ни?ода, ба ин радиф каломи ширин бисёр густарид, то ба самъи Султон гуворо ояд ва шоирро бовар кунонд, ки ? ?амеша мутеъ ва фармонбардори Сан?ари Бузург аст. Сипас шоири дарбори худ Рашиди Ватвотро ба хидмати Адиб Собир гузошт ва барои ташкили ма?фили шуаро ба уламои ??рган? дастур дод.

Чун шоирон берун шуданд, Алоуддавла ба г?шаи хилват рафт ва ?ар?и дарёи тафаккур шуд. Зеро аз омадани гумоштаи хосаи Султон ва?ми азиме дар дилаш ро? ёфта буд. Баъди андешаи т?лон? ду шермарди фидоиро пин?он? ба Марв фиристод, то ило?и во?еаи номатлуб ?абл аз ву??ъ кунанд ва бо ?илаю тазвир ё с?и?асд Султон Сан?арро бикушанд.

Ин супориши билкулл махф? буд, аммо Адиб Собири зирак ва чолок тавонист онро бо тамоми ?узъиёташ ошкор созад. Че?раи ин ду фидоиро возе?у равшан р?и ко?аз ба тасвир кашиду хонумеро, ки маш?и шеър дошт, киро карда, ду тасвира дар ду со?и м?заи вай ни?од ва о?илан с?и Марв фиристод.

Баъди чанде навкарони махсуси Султон Сан?ар он ду фидоиро дар хароботе дарёфтанд ва ба ?атл расонданд. Чун овози ин фо?иа ба ??рган? расид, Малик Отсизро ?атто як тора м?йи абр?яш хам нах?рд. Зеро ?абл аз ву??ъ ?ама гуна фар?оми ?одисаро ба ?исоб гирифта буду бе ягон дудилаг? фармуд, ки дасту пойи Адиб Собири ?осусро бо ресмон мазбут баста, ба дарёи ?ай?ун андозанд ва бо азобу шикан?аи алим ?ар? кунанд…

– Вай ман мурам!! Чунин бера?м? нисбати шоир гуно?ест нобахшидан?! Маълум мешавад, ки Отсиз турки золим аст, на шо?и одил!

– ?а? ба ?ониби туст. Баъди ин фо?еъа а?ли илму адаб аз Отсиз ран?иданду рамиданд, вайро бо танаффур нигаристанд. Шо?и ошуфта бошад, хунсардона гуфт: «Агар маро тан?ид намекард, шояд сабуктар ?азо мегирифт». ?ама фа?миданд, ки Отсизи ришпа?нро ду байти Адиб Собир норо?ат кардааст:

Хо?аро бо ?ама зишт? ?аваси мад?и худ аст,

Бар лаби Хо?а ч? ?ойи ?аваси б?са бувад?

Ин ?амо?ат ч? а?аб бошад аз ин риши бузург,

?ар киро риш бузург аст, хирад к?са бувад!