Нигина ва Мирмалик

Хулласи калом, марги як шоир боиси ?анги ду амир шуд. Шо? Отсиз бо чашмони хунполо му?аррабони худро нигариста, бо лафзи турк? хитоб кард: «Ва?ти он шуд, ки ба?ри исти?лоли Хоразм азми ?анг кунем! Ол?а[7 - Ол?а!-Ба пеш!]!!»

Лашкариёни Хоразм бо як ?амла Сарахсро иш?ол намуданд ва беист, чун регбоди биёбон, ?ониби Марв – пойтахти салчу?иён дамиданд. Султон Сан?ар дар ша?р набуд. Баъди шикаст х?рдан дар ?анги ?арахитои?о ба дасти туркман?ои ??з асир афтода, ро?и на?от ме?уст. Аз ?амин сабаб Отсиз ва ?ушуни ?ро дар остонаи Марв имоми маъруф А?мади Бохарз? «исти?бол гирифт», то аз хунрезию с?хтор ва шикан – шикан пешгир? намояд. Ба?ри дафъи бало р?и тааббуд бар замин дошт ва аз номи сокинони Шо?и ?а?он амон хост. Отсиз роз? шуд, аммо бо як шарт: а?ли Марв амру фармони ?ро бечунучаро и?ро намоянд ва ба мансабдору коргузорони вай халалу зарар нарасонанд.

Имом Бохарз? шартро пазируфт. Он го? Отсиз талаб кард, ки чанд тан маъруфон ва аъёну ашрофи Марв бо сарварии фа?е?и ?анаф? Абдулфазли Кирмон? чун гаравгон ба хаймаи ? биёянду Исмоили ?ур?он? бо он?о бошад. Ин дархост бузургони Марвро хун наомад магар, ки оммаро ш?ронданд, дарвоза?оро бастанд, чанд намояндаи Хоразмшо?ро куштанд ва аз итоати Отсиз сар кашиданд. Ва сар шуд ?ангу ?атлу ?орат! ?амлаи хоразмиён хеле бера?мона буд ва дар ?атори ?азорон сокинону му?офизон уламои забардасти замон Исмоили ?ур?онию Ибро?ими Марваз?, Му?аммад ибни Арслону Шариф ал Мусав? ва дигар бузургон низ дар талотуб нобуд гардиданд. Хоразмшо? Отсиз ба тахти Султон Сан?ар нишасту хазинаю дафина?оро со?иб шуд, да??о санду?и давлатро м??ру ту?ра ни?од ва бо ?анимату шук??и зиёд ба ??рган? баргашта, зиёфати шо?она орост. Рашидудини Ватвот булбули базм буд ва ?асидае хонд, ки чунин матлаъ дошт:

Чун Малик Отсиз ба тахти мулк баромад,

Давлати Салчу?у олии ? ба сар омад!

Ин ?асида ?атрае охире шуд, ки косаи инти?оми Султон Сан?арро лабрез гардонд ва ? баробари аз ?абс баромадан ба ?ар ?озии ?анговари худ илова бар бистгон? дар ?а?ми сад динори ро?еунна?д мукофот ва либоси фохира доду лашкари азим ?ониби ??рган? фиристод, то лашкари Отсиз ба ?олати зишт бишкананд. Худ солор ба асп нишасту хитобан ба Отсиз бо ?а?ли ?ибилл? гуфт: «Туфу бар ту эй гандаписари бадаслу пастгав?ар, ки тахти моро орзу карда? ва фармуда?, ки дар хуни ман шаванд. Агар ба мукофоти ин амал салтанати ?уломзода барбод нади?ам ва ?онаш набарам, на Султон бошам, на Сан?ар ва на салчу??!»

Му?осираи ??рган? хеле ба дарозо кашид ва азбас Отсиз пойтахти давлати худро ба ?алъаи дастнорас табдил дода буд, Султон Сан?арро лофу газоф бо масоф мувофи? наёмад. Ло?арам барои даъвати ?ушуни иловаг? кас фиристод. Инро шунида, хоразмшо?, ки дигар ?удрату то?ати ?арбу зарб надошт, тадбир дар ?илаю тазвир дид ва ба амирону кабирони салчу?? ?адя?ои гаронба?о фиристод, то он?о раъйи Султонро та?йир ди?анд. ?амчунин шуд: дами табарро ?адя гирифту Сан?ар узри н?кизабонии Отсизро пазируфт ва баъди пурра баргардонида гирифтани хазинаю дафина ва м??ри подшо?? ва ситондани товони гарон ?ро амон дод.

Тиб?и паймон Отсиз аспсавор аз он с?и дарёи Ому тани тан?о ба со?ил омад. Чун р? ба р?и хаймаи Сан?ар расид, дар?ол пиёда гашту дузону нишаст ва замини хидмат б?сид. Бо ишораи Султон салчу?иён тибли шод? заданд ва лашкариёни ?ар ду тараф о?и сабук кашиданд. Он ла?за кам касон медонистанд, ки ин муросо мува??атист ва аз ноило?ист. Шоири дарбор Анвар?, ки аз марги фо?иавии Адиб Собир ?ан?з чашми хунполо дошту нисбати Отсиз каро?ате шадид, ?уломи салчу?иён будани бобои ?ро дар назар дошта, бадо?атан мутоибае мавзун гуфт:

Нашояд ба?ри одоби надиме,

Дигар бар ?ону дил ме?нат намудан.

Ки боз ояд ?ама кори надимон

Ба сил? х?рдану дашном додан…

Султон Сан?ар ишораи шоирро фа?мид. Та?дор хандид ва та?дор гуфт: «Ин надим ?они ширини мо аз те?и надимон на?от дода буд. Мо соф шудем!»

Нигина, ки хом?ш, аммо саропо ??ш да?они шоирро менигарист, дар?ол пурсид:

– Рости гап, нафа?мидам, ки сухани Сан?ар ч? маъно дорад?

– Ишораи Султон Сан?ар ба як ?одисаест, ки дувозда? сол ?абл р?й дода буд… Султон баъди фур? нишондани исёни балвогарони Бухоро барои рафъи хастаг? азми шикор кард. Отсиз он замон сояи Султонро ?ам?адам буд, вале аз сабаби бемор? ба шикорго? рафта натавонист. Аз ?азо ?амон шаб чанд ?улому хидматгор, ки фикри нобуд кардани Сан?ар дар сар доштанд, ба иттифо? ?амъ омада, Султони сархуш ва тан?оро ба и?ота гирифтанд. Чун шо?и хаста?ол аз пой афтод, ?абаше пилтан корд аз ?илоф кашид ва барои зарбаи ?онко? даст боло бардошт… Ма?з дар ?амин асно пан?аи о?анини Отсиз бозуи ?улом ба чанг гирифту дар як мижазан? ?ву ?амро?онашро дасту гардан бишкаст ва шо?ро аз чанголи марг ра?о кард.

Султон Сан?ар ва?те ба худ омад, баъди шукру сипос аз Отсиз пурсид, ки «ч? гуна аз фо?иа хабардор гардид ва ба ч? тари? ин ?о расид?» Отсиз к?то?у м?ъ?аз гуфт: «Айнан ?амин ?абаши бадафтро дар хоб дидам, ки ба сари мубораки ?умоюн? хан?ар кашидааст. Парида аз ?ой ?астам ва парида ин ?о расидам!»

Султон Сан?ар ана ?амин р?йдодро дар назар дошта, «мо соф шудем» гуфт. Лек шоир Анвар? баъди як ла?за хом?ш? ?уръат пайдо карду лаб ба гуфтор кушод: «Зиндагии подшо?и ?умоюнбахти мо дароз бод дар си??ати бадану фарози умр! Он ч?, ки фармудед, ?ояти ?авонмардист. ?усни раъй ва риояти каломи шумо тафохури мост. Аммо о?илон фармудаанд, ки кори мори думбурида нест кори сарсар?»

Султон бо о?анги ?атъ? посух гардонд: «Эй шоири ме?рубон! ?ар ч? мег??, ?ама рост асту дуруст. Аммо аз касе ?арздор будани подшо? хуб нест ва пайдост, ки дар олам ягон сир дар ну?уфт намонад. Мо шарти банданавоз? ба ?о овардем ва пой аз гил баркандем. Агар он гандападар боз ба ра?ми мо сар бардорад, сад пора накунамаш – Сан?ар набошам!»

Аксулсадои д??у даранги салчу?шо? аз г?ш?о дур нарафта, хоразмшо? дигарбора сар бардошт ва савора?ои бодпарвози ? ба тасарруфи ?анд ра?сипор шуданду ?ади ро? дигар вилоят?ои со?илии Сай?унро забту ?орат намуданд.

Султон Сан?ар ба?оят дар хашм шуд ва сипо?иёнро дастур дод, ки ??рган? ба хок яксон кунанд. Ин амрро шунида, Отсиз балоро аз пойтахт дур андохт ва ?алъаи ?азорасп размго? ?арор дод. Лашкари салчу? ин дижи ?адимаро ба му?осира гирифтанд. Шоир Анвар? чун ?амеша дар рикоби Сан?ар буд ва дар?ол сило?и хеш ба кор андохта, дар мад?и Сан?ар рубоие навишт:

Эй шо?, ?ама мулки ?а?он ?асб турост,

В-аз давлату и?бол ?а?он насб турост.

Имр?з ба як ?амла ?азор асп бигир,

Фардо Хоразму ?азорасп турост!

Бо амри Сан?ар ин навиштаро ба тири камон печонда, ?ониби ?алъа парронданд.

Отсиз рубоиро бо тамасхур ?ироат карду шоири дарбори худро бо табассум нигарист. Рашиди Ватвот дар?ол давот ба даст бигрифт ва ?авобияи зер р?и ко?аз овард:

Шо?о, ба ?омат маи соф аст, на дурд,

Аъдои туро зи ?усса ?ам бояд х?рд.

Гар хасми ту, эй шо?, бувад Рустами гурд,

Як хар зи ?азорасп натавонад бурд!

Чун ?авобия ба самъи Сан?ар расид, мисли раъд ?уррид ва амр кард, ки Ватвотро дастгир карда, ба ?азои алим гирифтор кунанд.

– Баъд ч? шуд?

– Баъди ду мо?и му?осира шоир, бо ?укми та?дир, банд? шуд ва султон фармуд: «Ватвот садпора кунед!»

Рашидадин хандид ва гуфт: «Эй шо?и олам! Раъйи Шумо олист. Аммо и?рои он номумкин аст!»

Шо? пурсид: «Чаро?!» Шоир гуфт: «Ватвот паррандаест хурдакак. Онро садпора кардан амрест му?ол! Лутф намоед ва бифармоед, ки Ватвот дупора кунанд…»

Аз лутфи бамаврид Салтон хандид ва гуно?и шоир бубахшид…

Бо че?раи хандон аз гуно?и Отсиз ?ам гузашт. Вале ин охирин сул?у охирин ?анги ду султони ?аюр набуд. Ба ибораи Ватвот «таазуроти ботил ва та?аккумоти фосид» эшонро то нафаси охир дунболарав шуд. Ба ?укми сарнавишт ?ар ду дар як сол – пешу ?афо ?он ба ?аббор супориданд ва ?айри ин ?азия аз давлату сарвати бе?исоби худ ?атто нонпорае бо худ набурданд…

Нигина муддате хом?ш истода, шунида?ояшро ?азм карду бесаброна пурсид:

– Пас аз Отсиз навбати подшо?? ба к? расид?

– Ба Эл Арслон! – гуфт Сайфуддин ва афзуд. – Вай инсони азиз буд, аммо ?укмрони о?из. Аввали кораш бебарор буду о?ибати кораш бахайр нашуд. ?ариб буд сулолаи Хоразмшо?иёнро аз тахту то? ма?рум гардонад…

Шоири таърихдон болои ароба бе?аракат нишаста, ?исса?ои талхи он р?згоронро муфассал ба забон овард:

– ?исми Отсиз дар ?абушон фала? гашту писари калониаш Эл Арслон, ки то ла?заи вопасин дасти рости падар буд, дар ?узури шо?идони м?ътабар камари мурассаъ – аломати хоссаи подшо?иро со?иб шуд. Вале дар пойтахти мамлакат – ??рган? гапу кор дигар буд. Сулаймони бекамар – писари хурдии Отсиз беиёру бедаринг ба тахти подшо?? нишаст! Ин ?авони худхо? ва худрой Алхитой ла?аб дошт, зеро аз хурдсол? панду наси?ати ягон касро ягон зарра ба ма?аки эътибор намегирифт ?айр аз сухани амакаш Юсуф ва атобакаш[8 - атобак – мурабб?, падархонд.] Улу?бек…

Аз а?дшикании наздиктарин наздикон ран?у до?и Эл Арслон саъбтар шуду мотами дили валиа?ди ?омасиё? аз ?ад гузашт. Зеро но?авонмардии бародари ?амхун аз мотами орзу?ои шо?онаи ? дарак медод. «Бишкан сараш, чу а?д бишкаст!» – зери лаб ?уррид Арслоншо? ва амирону сипо?онро водор намуд, то барфавр савганд бар забон оваранд, ки сари иродат аз хоки пои ? барнамедоранд. Дигар фурсати истихора набуд ва азбас дар сиёсати салтанат таъхир тадбир нест, о?илан аз Хуросон ба Хоразм шитофта, Сулаймоншо?у Юсуфу У?улбеку думравони эшонро беамон ба ?атл расонд ва аз бадхо?он ?ами дил ситонд.

Бо ву?уди ин аз ?ам осуда нашуд. Зеро к?чиёни биёбон? аз р?и ма?оли «марги хар бошад сагро ар?с?» амал карда, ?алокати Отсиз ва кашокаши писар?ои ?о?талаби ?ро фурсати муносиб дарёфта, вилояти ?анд ва атрофи онро зарбу ?орат карда буданд. Эл Арслон, ки аллакай Шери жаён ла?аб дошт, боз чун раъд ?уррид ва шамшери ислом бар сари бедин?о чун раъд дурахшид. Шо?и ?олиб бо сари баланд ба ??рган? баргашту баъди иди Рамазон р? ба Хуросон гардонд, то орзуи хазонгаштаи падар зи нав сабз гардонад. Аз сар?ади кишвари хеш ?адаме чанд нагузошта, ша?ри Насо осон забт намуд ва бо лашкари гарон с?и Нишопур ро? пеш гирифту бо як ?амла онро иш?ол намуд. Бо мурури замон Бай?а?у Сабзавор, Рай, Аб?ару Зан?ону ?азвинро низ тобеи худ кард ва ба чор атроф фат?нома?о фиристод бо имзои То?-ад-дунё ва-д-дин, Малик-ат-турк ва-л-а?ам Эл Арслони Хоразмшо?. Аммо… азбаски ?арахитоиён чанд сол боз хиро?и ваъдакардаи падар ва писарро нагирифта буданд, баъди тохтутози бебарори Эл Арслон ба Самар?анду Бухоро то?аташон то? гашту ба Хоразм ?амлаи шадид карданд.

Эл Арслон бо хайлу сипо?и худ ба Омул о?иб нишасту фармуд, ки сарбанди дарё бикушоянд, то ро?и ??рган? зери об монад ва душман гузашта натавонад. Аммо аз ин тадбир ?укми та?дир дигар нашуд ва шо?и бахтбаргашта ?арчанд к?шид, зафар ?ро дигарбора ёр нагашт. Мубтало ба касалии бедаво ?он ба ?а? таслим кард…

Нигина беихтиёр о?и дардноке кашида, ?ониби ?ибла нигаристу ?уруби офтобро ба хатми подшо?ии Эл Арслон ташбе? дода, хастаовоз пурсид:

– Баъди Эл Арслон подшо?и ?озира ба тахт нишаст?

– Падараш Аловиддин подшо?и мамлакат шуд, аммо на ба осон?! Бо амри та?дир ?иссаи ба тахт нишастани Эл Арслон ва муборизаю кашмакаш?ои ? бо бародараш Сулаймон тарзи дигар такрор гардид.

Шо?они Хоразм одате доштанд, ки аз решапайвандони хеш ба ?ар ша?р якеро омил намоянд, то амонати он и?лим пурра ?ро дар гардан бошад, молу ?ол ва ?атто на?ши пои ?озию ши?на, м??тасибу бозаргон ва ?айра чун дар оинаи сикандар? баръало бинад ва ?а?и?ати пок ба шо?аншо?и муаззам бевосита ва дарва?т маълум кунад. Бо муло?изаи он, ки ?анд вилояти сар?ад? ва сарга?и мусулмонобод? ба ?исоб мерафту дар умури давлатдор? мав?еи хоса дошт, Эл Арслони Хоразмшо? писари калониаш Аловаддинро ?окими ?анд таъйин намуда, барои ба тахти подшо?? шинондани ? майл дошт. Ин ба табъи Тэркенхотун – модари ?гаи Аловаддин намефорид. Нуфузу эътибори вай камтар аз шо? набуд ва ба он муваффа? шуд, ки писари хурдиаш Султоншо? валиа?ди тахту то? гардад.